- W Boga - wierze. Natomiast nie bardzo wierzę w to, co ludzie mówią o Bogu.

JULIAN STRYJKOWSKI

Pisarz, urodzony w 1905 w Stryju, zmarł w 1996 w Warszawie.

Julian Stryjkowski urodził się 27 kwietnia 1905 w Stryju w rodzinie żydowskiej. Naprawdę nazywał się Pesach Stark. Nazwisko nosił po matce. Jego ojciec, Cwi Rosenmann, był nauczycielem w chederze, matka, Hanah Stark, opiekowała się domem i dziećmi. Przyszły pisarz uczęszczał do gimnazjum w Stryju i tam w 1925 zdał maturę. Po jej otrzymaniu pozostał w domu i zarabiał na życie korepetycjami, anagażując się jednocześnie w działalność organizacji syjonistycznych. W roku 1927 Stryjkowski wyjechał do Lwowa i tam rozpoczął studia polonistyczne na Uniwersytecie Jana Kazimierza. W trakcie studiów zajmował się tłumaczeniami z hebrajskiego na polski, pisał recenzje i próbował własnych sił w dziedzinie literatury. Już w 1928 zadebiutował na łamach bliskiego syjonistycznym kręgom dziennika "Chwila" opowiadaniem Skrzyżowanie się dwóch pociągów.

W 1932 Stryjkowski obronił pod kierunkiem Juliusza Kleinera doktorat i rozpoczął pracę jako nauczyciel języka polskiego w żydowskim gimnazjum w Płocku. Tutaj pracował zaledwie rok i został zwolniony po oskarżeniach o rozpowszechnianie wśród młodzieży ideologii komunistycznej. Stryjkowski był rzeczywiście pod jej wpływem i po wydaleniu ze szkoły podjął się pracy w dziale kultury żydowskiej organizacji Agroid, która między innymi pomagała Żydom w osiedlaniu się na terenie Związku Sowieckiego. W tym czasie, a dokładniej w 1934, Stryjkowski wstąpił do nielegalnie działającej Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy. To stało się przyczyną aresztowania i Stryjkowski spędził prawie rok w lwowskim więzieniu u Brygidek.

Ostanie dwa lata przed wybuchem wojny Stryjkowski przebywał w Warszawie. Tutaj pracował w Księgarni Naukowej i jednocześnie pisywał do żydowskiego "Naszego Przeglądu".

Okres przedwojenny w historii twórczości Stryjkowskiego można nazwać czasem poszukiwań i odkryć. Przyszły autor Głosów w ciemności poruszał się w światach, które nie tworzyły harmonijnej całości. Tradycyjne religijne wychowanie w domu żydowskim chciał przełamywać wcielaniem w życie nauk zdobytych na komunistycznych zebraniach. Szukał niezależności. Swoją, wyniesioną z domu żydowską kulturę i język wciąż konfrontował z kulturą polską i ukraińską. Żył przecież na Kresach II Rzeczypospolitej. Marzył o karierze pisarza, ale pisarstwu nie mógł poświęcić całego swojego czasu, musiał nieustannie szukać środków do życia, musiał na nie zarabiać.

Wybuch II wojny światowej stał się w życiu Stryjkowskiego momentem zwrotnym. Udało mu się przedostać z Warszawy do Lwowa i z nadzieją powitać wkroczenie na polskie Kresy wojsk sowieckich. Już w październiku 1939 rozpoczął pracę w redakcji lwowskiego dziennika "Czerwony Sztandar". Pismo było pod całkowita kontrolą sowieckich władz okupacyjnych. Stryjkowski pracował tam w dziale listów, zajmował się korektą, a także publikował własne teksty. W lutym 1941 pisarza usunięto z dziennika za popełnienie jakiegoś korektorskiego błędu. Stryjkowski przeszedł wtedy do radia i jako dziennikarz radiowy pracował w polskiej rozgłośni we Lwowie do czerwca 1941. Po ataku Niemców na Związek Sowiecki znalazł się w głębi Rosji. Przez Kijów i Charków dotarł nawet do Stalingradu, a potem do Taszkientu. Przez pewien czas przebywał nawet w Uzbekistanie, pracując w zakładach pracy przymusowej. Potem Stryjkowski stopniowo przybliżał się do europejskiej części Rosji, aż w końcu w połowie 1943 zamieszkał w Moskwie. Tutaj już nie musiał pracować na polach bawełny, ani sprzedawać na stacjach gazet, zaczął pracować w wydawanym przez prosowiecki Związek Patriotów Polskich tygodniku "Wolna Polska". Publikował na jego łamach reportaże i miał nawet swoją stałą rubrykę poświęconą najważniejszym wydarzeniom tygodnia. Podpisywał ją jako Łukasz Monastyrski.

Ten czas, rozpoczynający się najazdem sowieckim na Polskę, przedstawił potem Stryjkowski w wydanej w 1980 w niezależnym obiegu opowieści Wielki strach. Losy bohatera stanowią w niej odbicie losów samego pisarza, zafascynowanego najpierw komunistyczną władzą, a potem - w miarę przeżywania coraz bardziej dramatycznych doświadczeń - ogarniętego lękiem i wątpiącego w narzucany porządek.

W 1943 Stryjkowski wstąpił do Związku Patriotów Polskich i do PPR. Stał się wówczas aktywnym działaczem środowiska, w któremu przewodziła Wanda Wasilewska. Wtedy także rozpoczął pracę nad wielką i ostatecznie ukończoną w 1946 powieścią Głosy w ciemności. Właśnie ta powieść stanowi część pierwszą, obok późniejszych: Echa, Austerii i Snu Azrila - tetralogii przedstawiającej rzeczywistość galicyjskich miasteczek i ich żydowskich mieszkańców tuż przed I wojną światową. Ten wielki cykl, zamknięty ostatecznie dopiero w końcu lat osiemdziesiątych, w którym objawił się epicki talent Stryjkowskiego, pokazuje rozpad tradycyjnego świata, obojętność młodych na religię, ich dążenia do asymilacji z wielonarodową i wielokulturową społecznością monarchii austro-węgierskiej. W tym złożonym fabularnie cyklu Stryjkowski nakreślił zapowiedź katastrofy i zagłady Żydów w czasie następnej wojny, ale uchwycił takżę ostatnie blaski odchodzącego do historii świata Austro-Węgier.

W 1946 Julian Stryjkowski wrócił ostatecznie ze Związku Sowieckiego do Polski i zaczął pracować w Polskiej Agencji Prasowej. Wiosną 1949 roku został kierownikiem jej oddziału w Rzymie.

Stryjkowski włączył się w działania zmierzające do umocnienia nowego systemu politycznego w Polsce po 1945 roku. Należał do partii, a w 1951 ogłosił powieść Bieg do Fragala ukazującą napięcia klasowe na włoskiej wsi. Za tę książkę - zgodną z tak zwaną antyburżuazyjną propagandą komunistyczną - Stryjkowskiego nagrodzono w 1952 Nagrodą Państwową I stopnia. Ale po wydaniu powieści pisarz został wydalony z Rzymu i powrócił do Warszawy. Tutaj rozpoczął stałą współpracę z miesięcznikiem . Ostatecznie w "Twórczości" kierował w latach 1954-1978 działem prozy. W tym okresie także sporo podróżował po Europie. Jego światopogląd wyraźnie ewoluował. W stosunku do władzy komunistycznej stawał się coraz bardziej krytyczny i sceptyczny. W 1966 Stryjkowski wystąpił z partii, protestując przeciwko usunięciu z niej . W tym samym roku jego świeżo wydana powieść Austeria została uznana przez ukazujące się w Monachium pismo "Na Antenie" za najlepszą książkę 1966 roku. W 1969 Stryjkowski wyjechał do Stanów Zjednoczonych na stypendium fundowane przez International Writing Program University of Iowa.

W latach siedemdziesiątych Stryjkowski zajmował już zdecydowanie krytyczne stanowisko wobec sytuacji politycznej i kulturalnej w Polsce. W grudniu 1975 podpisał tak zwany "List 59", zawierający protest przeciwko planowanym zmianom w ówczesnej konstytucji. W 1979 Stryjkowskiego uhonorowano nagrodą Fundacji A. Jurzykowskiego w Nowym Jorku. Był wtedy już autorem między innymi Przybysza z Narbony, Snu Azrila, a także wydanych w 1974 opowiadań Na wierzbach... nasze skrzypce. Stryjkowskiego uważno już wówczas za największego pisarza polsko-żydowskiego. Świat, który przedstawiał w swoich książkach, odszedł na zawsze. To było wielkie z nim pożegnanie. Jego proza przedstawiała poza tym tę odchodzącą rzeczywistość w sposób niezwykły, pełen nastrojów, bogaty stylistycznie, literacko piękny.

Po wprowadzeniu stanu wojennego w grudniu 1981 Stryjkowski nie poparł posłusznego wobec władzy komunistycznej Związku Literatów Polskich i w 1989 wstąpił do powstającego Stowarzyszenia Pisarzy Polskich.

Julian Stryjkowski otrzymał również w 1986 nagrodę im. S. Vincenza, a w roku 1993 nagrodę im. Jana Parandowskiego przyznawaną przez Polski PEN Club.

Julian Stryjkowski zmarł 8 sierpnia 1996 w Warszawie. Został pochowany na Cmentarzu Żydowskim w Warszawie.

Twórczość (wybrane pozycje):

·         Bieg do Fragala, Warszawa 1951

·         Głosy w ciemności, Warszawa 1956

·         Czarna róża, Warszawa 1962

·         Austeria, Warszawa 1966

·         Na wierzbach... nasze skrzypce, opowiadania, Warszawa 1974

·         Sen Azrila, Warszawa 1975

·         Przybysz z Narbony, Warszawa 1978

·         Wielki strach, w: "Zapis" nr 14, 1980; Londyn 1980

·         Syriusz, opowiadania, Warszawa 1984

·         Echo, Warszawa 1988

·         Milczenie, opowiadania, Warszawa 1993

3