- W Boga - wierze. Natomiast nie bardzo wierzę w to, co ludzie mówią o Bogu.

              JULIAN KRZYŻANOWSKI, W ŚWIECIE BAJKI LUDOWEJ              

Julian Krzyżanowski,

W świecie bajki ludowej.

I.  PRZEDSŁOWIE (czyli w skrócie, co autor miał na myśli ;)

·         Sformułował postulat badawczy, wówczas nowy i szokujący, że literatura – części kultury ogólnonarodowej – obejmuje zjawiska zarówno pisane jak i ustne(!) z równouprawnieniem obydwu części;

·         NIE stawiał pytań o miejsce pochodzenia bajki – nie wierzył, że to możliwe (patrz: pkt motyw)

·         Zajmował się głównie bajką magiczną (baśń) i „wierzeniową”

·         Zauważył, że artyzm bajki wiąże się ściśle ze specyfiką jej budowy– morfologia bajki to pomost do jej estetyki. Badał budowę, jej złożoność, wątki i motywy, w tym motywy „węzłowe” (to nie motywy kluczowe, a te, które potencjalnie zrastają się z innymi i następuje zmiana akcji)

·         WNIOSEK z badań nad budową:

ü      Forma literacka wątku, układ wydarzeń, schemat strukturalny, wkładki rymowane i inne cechy formalne okazują się elementem trwalszym od motywów, te tracą swa wyrazistość, gdy w życiu zanika treść, która była ich wyrazem.

ü      Czynnikiem decydującym w świecie bajki jest jej treść, zawartość sytuacyjna motywów

ü      By nazwać treść artystyczną musi spełniać warunki: autonomiczność (kompleks sytuacji, które są wystarczające same sobie, nie muszą się do niczego odwoływać), logika strukturalna, dynamizm (brak elementów statycznych, opisów komentarzy itp.)

ü      Bajka może zawierać w sobie różne „udziwnienia”, które ją urozmaicają, dynamizują i wpływają na jej klasyfikację np.

§         przeplatanie motywów poważnych komicznymi;

§         wtręty innogatunkowe: pieśń, zagadkę a w bajce magicznej formuły inicjalne czy końcowe;

§         operowanie kontrastem (biedny – bogaty);

§         stopniowanie (trzej bracia, trzykrotna wyprawa) – to podkreśla ruchliwość bajki, napięcie,

ü     funkcje twórcza bajki posiada także opowiadający

ü      motyw – posiada treść (wydarzenie, zwyczaj, wierzenie) oraz aspekt formalny (to pewien układ słowny, łatwy do zapamiętania symbol obrazowo-słowny). Ale trwały naprawdę jest tylko aspekt formalny, który czasem maskuje całkowitą zmianę treściowego. Chodzi m.in. o to, że nie można powiedzieć skąd pochodzi bajka poprzez zlokalizowanie miejsca występowania obrzędu, o którym mówi, bo to zmienia się wraz z wędrowaniem bajki – stała jest tylko jej struktura. Stąd: umieszczenie bajki (jej motywów) w określonym czasie i środowisku JEST NIEMOŻLIWE.

II.                       BAJKA LUDOWA

·         termin

‘bajka’ – najszerszy, jego odpowiednikiem czasem ‘gadka’ – od gadać, a więc forma ustna przekazu.

‘opowiadanie’ – nie, bo opowiadać można też nie-bajki; ‘klechdy’ – nie, bo wcześniej raczej znaczyły formułki czarnoksięskie, zaklęcia;

‘bajka’ a ‘baśń’ – równe wiekiem, wyraźny związek z czasownikiem ‘bajać’ = pleść, zmyślać, fantazjować, w XVI w. jako synonimy, ale autor woli termin ‘bajka’, bo m.in. kojarzy się z bajaniem, bajarzem, bajczarką i ma zgrubienia i zdrobnienia jak bajeczka (to niezwykle naukowy argument ;), a więc wg autora ‘baśń’ – tylko opowiadania zbudowane z elementów fantastycznych (baśniami nazywa też bajki o zwierzętach oraz bajki fantastyczne); ‘bajka’ – nadrzędne, obejmuje wszystkie opowiadania ludowe o 2 cechach: charakter bajaniowy (czyli są fikcyjne, mimo poczucia i pozorów prawdziwości np. w legendach) i tradycyjny (powszechny, powtarzalny, typowy).

Powiastki wierzeniowe – domieszka elementu religijnego stwarza pozory prawdziwości, dlatego opowiadania oparte na wierzeniach w kraśnięta, topielce, strzygi itp. traktowane są jako opowiadania o wypadkach dziwnych, ale autentycznych. Jednakże klasyfikowane są na równi z bajkami zwierzęcymi i baśniami. Podobnie: legendy hagiograficzne (żywoty świętych) i ajtiologiczne, tłumaczących powstanie zjawisk ze świata przyrody i człowieka.

Podanie- opowiadanie zlokalizowane, relacja historyczna odpowiednio zniekształcona, gdzie nad faktem historycznym bierze górę fikcja. Nie ma jednak charakteru czystej fikcji i nie powinno być powtarzalne, jednak w praktyce inaczej: istnieją zjawiska mieszane – podania bajkowe (np. Janosik – konkretny czas i postać, ale gdy dłuższa wersja opowiadania to schemat bajkowy)

·  INNI – KLASYFIKACJE

Oskar Kolberg: 1. klechdy (cudowność, dziwactwa, potworności)

                              2. legendy (podania religijne, moralne i obyczajowe)

                              3. powiastki (gawędy o wojakach, kupcach, zbójcach itp.)

                              4. gadki (przechodzą w ironię, humoreskę itp.)

Jan Karłowicz – bajki to ilustracje wierzeń, poglądów, przekonań

–  system podziału mętny, jedna bajka czasem do wszystkich kategorii, ogólnie:

1.     świat zwierzęcy

2.     świat fantastyczny

3.     świat duchowy (przy czym wiele pomniejszych podziałów np. duchowy na kategorie: człowiek; żywot doczesny, pozagrobowy; istoty ludzkie; ludzie-duchy; duchy, widma i bóstwa)

Aarne + Thompson – system najpopularniejszy, niemal międzynarodowy [tylko nie wiem czy dziś też czy jak pisał książkę to jest w czasie wojny]

– polega na tym, że każdy z wątków bajkowych, spisany niezależnie od kraju (pol., ukr., ros., czes., ang., niem. itd.) ma przypisaną kategorię i nr porządkowy, sęk w tym, że „przydział” miejsc wolnych jest trochę nieproporcjonalny.

1.                                                       bajki zwierzęce (wyodrębniono 299 wątków, stąd nr porządkowe od 1-299, każda z kategorii wiele podkategorii, tu np. zwierzęta dzikie, domowe, ptaki, człowiek i zwierzęta)

2.     baśnie (nr 300 – 1199, np. magiczne, nadludzka mądrość/potęga, legendy)

3.     Kawały i anegdoty (1200 – 2499, np. anegdota o mężu i żonie, o księżach, bajki łańcuszkowe)

[charakterystyka poszczególnych jest raczej oczywista, więc pomijam, poza jedną]

bajka magiczna – czołowa klasa baśni, charakterystyczna cecha: zawsze antagonizm między człowiekiem a istotami nadprzyrodzonymi (duchy, rusałki, demony wszelkiej maści). Najważniejsze z praw to antylogiczność (bohatera ratuje z zagłady jakaś siła magiczna, zawsze znajduje się jakiś nieznany wybawca/opiekun, który wyciąga z paszczy potwora, a nawet jak nie zdąży to wskrzesi, czy orzeł, na którym można odlecieć). Na antylogiczność (nie alogiczność, bo pewna logika jest) składają się:

3 rysy znamienne dla życia w baśni:

              1. bohaterowie to albo mocarze, albo posiadają przedmioty, które dają im moc tysiąckrotnie przewyższającą normalnego człowieka

              2. pananimizm świata baśni – nie ma bóstw, ale drzewa, góry i zwierzęta stanowią z człowiekiem harmonię, porozumiewają się z nim jako istoty równe/wyższe i udzielają mu rad i wskazówek

              3. szczęście jako instancja często decydująca (ktoś wchodzi w posiadanie czegoś przypadkiem)

Antylogiczność – wynika z tego, że taka fikcja daje świat bez luk, bez zagadek. Wiąże się to ściśle z aspektem socjalnym, wyrażającym fikcję literacką grupy społecznej np. apoteoza prostaka (głupiec w skutek różnych okoliczności zasiada na tronie i okazuje się tęgim królem), kult krzywdzonych przez życie sierot, ogólnie zły początek i wspaniały finał kariery wyraża tendencje do przełamania różnic klasowych itd. Ta uproszczona mechanika życia wiąże się także z jej etyką. Konsekwencją złych uczynków jest zawsze kara, a dobrych zawsze nagroda. Najświętszym prawem w świecie baśni jest zawsze trwałość umów – król zawsze musi oddać córkę głupcowi, gdy ten spełni 3 zadania, chyba, że sprytny bohater ‘obejdzie’ umowę.

Bajka ludowa ~~ opowiadanie przekazywane drogą ustną, typowe, fikcyjne, powtarzalne i powszechne

III.                     MORFOLOGIA BAJKI

·         Bajka – w szczególności baśń – wiele wspólnego z tekstem literackim, ale ważniejsze różnice:

§         utrwalony tekst autorski versus anonimowość baśni

§         utrwalony tekst autorski versus opowiadanie zawsze jako jeden z wielu wariantów obocznych, choćby pochodziło od tej samej osoby (Sabała zawsze stylizował to samo opowiadanie w zależności od tego, komu opowiadał)

·  motyw – „najprostszy element opowiadania, autonomiczna stanowiąca pewną całość sytuacja czy akcja jakiejś jednostki czy istoty” (np. młodzieniec zabiera kąpiącej się dziewczynie ubranie wymuszając na niej jakiś okup – pocałunek, małżeństwo – ta podstępem odzyskuje ubranie i ucieka). To punkt wyjścia w badaniach nad bajką. Sklasyfikowano kilkadziesiąt tysięcy takich motywów. Motyw może pełnić funkcje wątku, tłumaczyć się sam przez się, być autonomiczną całością, samodzielną jednostką opowiadania. Ten sam może występować w wielu wątkach.

·  wątek – to opowiadania/fragmenty bardziej skomplikowane złożone z kilku motywów. Takie motywy najczęściej się dodają jak: wątek (o wilku i lisie) = motyw1+m2+m3+m4 (m1 że się spotkali i jeden oszukał drugiego; m2 że tamten się kapnął i przygotował pułapkę, m3 drugi był sprytniejszy i cośtam zrobił itd. Itd.,) takie wątki można swobodnie rozbudowywać o nowe motywy, skracać czy zmieniać kolejność wg inwencji.

Forma literacka wątku, układ wydarzeń, schemat strukturalny, wkładki rymowane i inne cechy formalne są zazwyczaj trwalsze od motywów, te zmieniają się, gdy w życiu zanika treść, której były wyrazem. O strukturze wątków decyduje stosunek jego części składowych, o żywotności bogactwo motywów alternujących.

·  wątki dobre i złe – zależy czy motywy są uzgodnione i podporządkowane jednej dyrektywie strukturalnej czy są zestawione mechanicznie, czy są elementy zbędne, potem niewykorzystane itp. Niemal każdy wątek może wchodzić w skład nowej całości przez połączenie z każdym innym wątkiem.

·  dwuczłonowość motywu –budowa motywu, która pozwala przekształcać motyw w wątek. 1sza część motywu jest stała (utożsamiająca), a druga zmienna (odróżniająca), dynamiczna, zdolna do tworzenia coraz to nowych postaci. Np. motyw zawodów istoty słabej z silną, wygranych przez pierwszą sprytnym wybiegiem. Część stała: kret, jeż, ptak walczy z lisem, lwem itp. Część zmienna: wygrywa, bo 1.uczepił się ogona, 2.postawił na mecie sobowtóra itd. – wiele rozwiązań a nawet wszystkie naraz.

·  „postać normalna” bajki – narzędzie klasyfikacji bajki, obejmuje wszystkie jej alternujące motywy, choć w praktyce nigdy nie występują naraz.

·  motywy węzłowe – motywy identyczne, wspólne wielu wątkom (ich akcja, struktura jest taka sama, choć często szczegóły są dostosowywane do odpowiednich realiów)

·  wersja danego wątku – grupa pokrewnych wariantów danego wątku, różniących się od siebie domieszką swoistych motywów.

IV.                    ARTYZM BAJKI LUDOWEJ

·         3 warunki artystycznej treści bajki (morfologia bajki to pomost do jej estetyki)

1.autonomiczność i integralność. Zwiera kompleks sytuacji samowystarczalnych to znaczy nie odwołuje się do niczego poza obrębem motywu czy wątku.

2.logika strukturalna. Konsekwentne wyzyskanie wszystkich motywów, nie pozostawia żadnych niejasności i niedomówień, nie dopuszcza żadnych pytań.

3.dynamizm. Akcja jest dynamiczna, zawiera kolejno zmieniające się sytuacje; nie dopuszcza elementów statycznych, opisów, komentarzy i interpretacji.

·         Inne:

-          Elastyczność morfologii wątku, pozwalająca na łączenie opowiadań o różnych bodźcach, umożliwia osiąganie efektów bardzo niezwykłych i kontrastowych (zestawianie wzniosłości i wulgarności, przechodzenie od nastroju budującego legendy do komicznej groteski)

-          Efekt artystyczny potęguje wchłanianie elementów z innych rodzajów: pieśń, przysłowie, zagadka.

-          Efekty dwójkowe i trójkowe – operowanie np. kontrastem dwu osób o zbieżnych losach (córka i pasierbica, bogacz i biedak) lub trzech: dwaj mądrzy bracia walczą a wygrywa trzeci głupi.

-          Kontrast także przygotowuje odbiorcę na podstawową cechę baśni, na kontrast między katastrofalnym przebiegiem a dobrym zakończeniem.

-          Niektóre bajki (anegdota) opierają się nie na dynamicznej akcji a na dowcipie, koncepcie słownym

-          Ogólne zdolności narratora.

V.                      TŁO KULTUROWE BAJKI

Stosunek bajki ludowej do tła kulturowego, gdzie występuje.

·         pełni funkcję analogiczną do funkcji literatury pisanej w innych grupach społecznych – odtwarza elementy kultury duchowej, społecznej i materialnej swego środowiska. Nie wszystkie elementy jednak mają jednakową trwałość. Zanikają czynniki wierzeniowe (patrz niżej) obyczajowe i ustrojowe (np. pańszczyzna), bo z przykładów bajek wynika, że w przeciągu 1-2 pokoleń pamięć o przestarzałych instytucjach zanika.

·         bajka wierzeniowa – to doniosła dziedzina, która jest oczywistym i wyraźnym wiązadłem między bajką ludową a systemem wierzeń i poglądów danego środowiska.

·         faktycznym odpowiednikiem motywów bajkowych są odznaczające się dużym dynamizmem sytuacje życiowe powtarzające się przez wieki w różnych grupach społecznych (stałe sposoby nabierania ludzi przez złodziejaszków itp.), tak upowszechniały się motywy bajkowe i dawały początek wątkom.

·         inna jest nieco geneza bajek zwierzęcych i magicznych (baśni), ale choć wydają nam się absolutnie fikcyjne, to w ich pierwotnym środowisku były powiązane z całym systemem wierzeń, wówczas zupełnie zwyczajnych i normalnych; cudowność okazuje się cudownością realną.

Elementem trwałym takiej bajki jest jej fabuła, a nie czynniki wierzeniowe, które ją uzasadniają, stąd fakt, że w dzisiejszej bajce fantastyka obywa się bez żadnego uzasadnienia.

·         bajka ulega przeobrażeniom w swym wielowiekowym życiu, wchłaniając przeróżne elementy żywe i aktualne w danym środowisku, więc szukanie przeżytków kulturowych w bajce może wprowadzić w błąd.

VI.                    POCHODZENIE BAJKI LUDOWEJ

·         ogólny podział: bajka zwierzęca, ajtiologiczna, baśń, legenda, nowela i humoreska, bo każda inne.

·         dzisiejsza bajka ludowa należy do najstarszych tworów wyobraźni ludzkiej, bo o całe stulecia wyprzedza epikę homerycką.

·         zbiór przypisywany Ezopowi (bo może z Egiptu) stał się źródłem bajki zwierzęcej w całej Europie na całe stulecia

·         w literaturze antycznej brak jest baśni, ale roi się od motywów baśniowych (...