[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Biedni Polacy patrzą na getto
„Tygodnik Powszechny” nr 2/1987
Jan Błoński /2007-10-08
Czesław Miłosz wypowiedział kilkakrotnie osobliwe
słowa o obowiązku oczyszczenia, który ciąży na
polskiej poezji. Oczyszczenia rodzinnej ziemi, która
jest – przytaczam – „obciążona, skrwawiona,
zbezczeszczona”
1)
. Obciążać może tylko krew
cudza. Krew własna, krew ofiary podsyca
wspomnienie, budzi żal, litość, szacunek. Domaga
się pamięci, modlitwy, sprawiedliwości. Pozwala
także na przebaczenie, chociaż przebaczenie to nie
przychodzi łatwo. Inaczej już z krwią cudzą, ale
przelaną w sprawiedliwej walce. Mamy prawo do
obrony koniecznej, ale to prawo już jest ustępstwem,
Chrystus kazał Piotrowi schować miecz... Zapewne
więc każda przelana krew domaga się refleksji i
pokuty, nie można jednak powiedzieć, aby każda
obciążała, bezcześciła ziemię.
Z pierwszej strony "TP" nr 2/1987
Miłosz nie myśli ani o krwi rodzimej, ani o krwi najezdników. Jasne, że myśli o krwi
żydowskiej, o ludobójstwie, którego naród polski nie jest winien, ale które dokonało się na
naszej ziemi i tę ziemię jakoś na wiek wieków naznaczyło. Poezja, literatura – albo ogólniej,
pamięć, zbiorowa świadomość – nie może o tym krwawym i ohydnym znaku zapomnieć. Nie
może zachować się tak, jakby go nie było... Słychać jednak czasem głosy (zwłaszcza młode),
których ten znak nie porusza. Odrzucamy przecie – powiadają – zasadę odpowiedzialności
zbiorowej... Jeśli tak, nie musimy wracać do spraw zapadłych nieodwracalnie w przeszłość.
Dość będzie, jeśli zbrodnię potępimy
in toto
, jak potępiamy wszelką krzywdę, wszelką
nikczemność. Odpowiem tak: kraj ojczysty nie jest hotelem, w którym dość sprzątnąć brudy
po przypadkowych gościach. Zbudowany jest przede wszystkim z pamięci, inaczej mówiąc,
jesteśmy sobą tylko dzięki pamięci o przeszłości. Tą przeszłością nie możemy dowolnie
rozporządzać, chociaż – jako jednostki – nie jesteśmy za tę przeszłość bezpośrednio
odpowiedzialni. Musimy nosić ją w sobie, chociaż bywa to przykre czy bolesne. I winniśmy
dążyć do tego, aby ją oczyścić.
Ale jak? Oczyścić pole Kaina to – najpierw – pamiętać o Ablu. Ów Abel nie był sam,
mieszkał w naszym domu (na naszej ziemi), a więc we wspólnym domu na wspólnej ziemi.
Krew została na ścianach, wsiąkła w ziemię czy chcemy, czy nie. Wsiąkła w naszą pamięć; w
nas samych. Więc nas samych musimy oczyścić, czyli zobaczyć siebie w prawdzie. Bez tego
dom, ziemia, my sami pozostaniemy zbrukani. Taki jest sens słów poety, jeżeli je dobrze
rozumiem. Tak w każdym razie widzi on swój obowiązek, wzywając niejako nas wszystkich,
abyśmy także swego obowiązku dopełnili.
Jak to jest trudne, dowodzi znany bardzo wiersz Miłosza,
Campo di Fiori
. Opowiada o
karuzeli, którą – chciał traf, ale jaki to znaczący, osobliwy traf – zmontowano w Warszawie,
na placu Krasińskich, tuz przed wybuchem powstania w getcie. Gdy zaczęły się walki,
karuzelowy interes nie przestał funkcjonować, gromadził dalej dzieci, młodzież, gapiów.
Czasem wiatr z domów płonących
Przynosił czarne latawce,
Łapali płatki w powietrzu
Jadący na karuzeli.
Rozwiewał suknie dziewczynom
Ten wiatr od domów płonących,
Śmiały się tłumy wesołe
W czas pięknej warszawskiej
niedzieli.
Miłosz porównuje „wesołe tłumy” z rzymskimi przekupniami, którzy – w chwilę po spaleniu
Giordana Bruna – powrócili do swoich zajęć, ciesząc się „różowymi owocami morza”,
„koszami oliwek i cytryn”. I kończy refleksją o „samotności ginących”, której sprzeciwia się
„słowo poety”. Tylko tak może ono – zdaje się mówić – „ocalić” to, co można jeszcze ocalić,
ocalając zaś, oczyszcza naszą pamięć buntem przeciwko mijaniu i „zapomnieniu”, co rośnie
„Nim jeszcze płomień przygasnął”.
Wspomnienie i westchnienie nie uwalnia jednak od obrazu stosu na targu czy karuzeli na
grobie. Dowodem dalsze dzieje wiersza, który był często tłumaczony i przytaczany.
Rozumiano go nieraz jako oskarżenie. Przełożony na przykład na hebrajski, zdać się może
dowodem na wrogą obojętność wobec zagłady getta... Po latach Miłosz zastanawia się, „czy
rzeczywiście taka była wtedy ulica warszawska. I była, i nie była. Była, bo w okolicach getta
kręciły się karuzele i nie była, bo w innych momentach, w innych okolicach Warszawa była
inna, więc nie chodzi o jakieś oskarżanie”
2)
. Wiersz – powiada – jest „publicystyczny”, czyli
nadto jednoznaczny, za łatwo pozwala wyciągać wnioski. Coś upraszcza, upraszczając zaś,
uspokaja... Gorzej: poeta odkrywa, że napisał wiersz „bardzo niemoralny”. Dlaczego? Bo –
cytuję – „pisany o umieraniu z pozycji obserwatora”. I rzeczywiście: tak jest ten wiersz
napisany, że ten, który mówi – czyli poeta – wychodzi obronną ręką. Jedni umierają, drudzy
się bawią, on zaś „wznieca bunt” swoim słowem i odchodzi, zadowolony, że piękny wiersz
napisał... Czuje więc po latach, że się za łatwo wykręcił. W zestawieniu z „horrorem”, jak
mówi, pisanie okazuje się „niemoralne”:
Campo di Fiori
nie zdołało pokonać „konfliktu życia
ze sztuką”. Miłosz dodaje więc na usprawiedliwienie, że wiersz powstał „jako zwyczajny
odruch ludzki wiosną 1943 roku” i oczywiście, zgodzimy się chętnie, że był to piękny,
szlachetny odruch. W tę okropną Wielkanoc uratował on – jak ktoś ładnie napisał – „honor
ludzkiej poezji”. Ale razem z poetą czujemy, że ostatnie słowo nie zostało powiedziane.
Może te poetyckie udręki pomogą nam zrozumieć, dlaczego nie możemy sobie poradzić z
rozważeniem całej żydowsko-polskiej przeszłości. Porzucę więc teraz literaturę i odwołam się
do osobistego doświadczenia.
A właściwie nie całkiem osobistego, bo każdy chyba, kto był za granicą, powiedzmy, na
zachodzie Europy, usłyszał pytanie, czy Polacy są antysemitami? Albo wyraźniej: dlaczego
Polacy są antysemitami? Ja sam słyszałem to pytanie tyle razy, i tyle razy wdawałem się w
wyjaśnienia, że mógłbym chyba ze dwadzieścia takich rozmów schematycznie streścić.
Czy
Polacy są antysemitami
? – Dlaczego pan tak stawia pytanie? Bywają Polacy antysemici,
bywają filosemici, bywają tacy, których to nic nie obchodzi, i takich właśnie jest coraz więcej.
–
Oczywiście, są rozmaici Polacy, ale ja pytam o większość społeczeństwa. Polacy zawsze
uchodzili za antysemitów, nie może to być przypadek
? – Jak to zawsze? Przecież wtedy, kiedy
Anglia, Francja, Hiszpania wygnały Żydów, właśnie w Polsce znaleźli schronienie! –
Zapewne, ale to było dawno, w średniowieczu, wtedy Żydami pogardzano wszędzie, ale od
połowy osiemnastego wieku, w nowożytnej Europie, zawsze były z polską nietolerancją
kłopoty
– Ale przecie od końca osiemnastego wieku żadnej Polski nie było! –
Było jednak
polskie społeczeństwo, w którym Żydzi nie mogli sobie znaleźć miejsca, dlaczego
? – Byliśmy
w niewoli, musieliśmy myśleć przede wszystkim o sobie –
Właśnie. Dlaczego nie myśleliście
o sobie razem z Żydami
? – Za wielu ich było. Nie mieliśmy szkół, sądów, urzędów. Żydzi nie
mówili nawet po polsku. Woleli uczyć się niemieckiego, rosyjskiego... Ale światli ludzie
namawiali do asymilacji, starali się zbliżyć Żydów do Polaków! –
Czemu nie odwrotnie
?
Czy
Żydzi nie mogli zostać Żydami
?
Urządzaliście pogromy, nie wiadomo dlaczego
? – pierwsze
pogromy miały miejsce na Ukrainie, sprowokowała je carska policja...
I dalej:
Kiedy odzyskaliście niepodległość, los Żydów wcale się nie polepszył. Przeciwnie,
antysemityzm stawał się coraz jadowitszy...
– W dwadzieścia lat nie można przerobić
społeczeństwa, a poza tym, czy w całej Europie nie było podobnie? Po pierwszej wojnie
przyjęliśmy wielu Żydów z Rosji, po 1934 roku – z Niemiec... –
Może to i prawda, ale
traktowaliście Żydów jako obywateli drugiej kategorii. A w czasie wojny uchroniliście bardzo
niewielu
– Jest w Izraelu miejsce pamięci ludzi, którzy ratowali Żydów, trzydzieści procent
nazwisk to Polacy. –
Ale procent ocalonych Żydów był w Polsce niski, najniższy w Europie w
stosunku do całej ludności kraju
– W 1942 roku, w Warszawie, na ośmiu Polaków było w
mieście czterech Żydów. Jak ośmiu może ukryć czterech? –
Właśnie Polacy rozpoznawali
Żydów i wydawali ich Niemcom. Albo policji, która przecież była polska...
– W każdym
społeczeństwie jest kilka procent ludzi bez sumienia. Pan nie ma pojęcia, czym była okupacja
niemiecka w Polsce. Za ukrywanie jednego Żyda rozstrzeliwano całe rodziny, z dziećmi
włącznie. –
Owszem, tak było, ale za konspirację także strasznie karano, a wszyscy podobno
konspirowali. Żydzie nie chcieli pozostać w Polsce...
– Trudno im było żyć wśród wspomnień.
–
Trudno im było żyć wśród Polaków, którzy nie chcieli im zwracać sklepów, mieszkań,
grozili, zabijali, nie słyszał pan o pogromach, w Krakowie, w Kielcach
? – Pogrom w Kielcach
był prowokacją polityczną –
No to co
?
Prowokacja, jeśli była, to znalazła posłuch. Dziesięć
tysięcy prowokatorów
? – Żydzi ginęli nieraz nie za to, że byli Żydami, ale za to, że byli
komunistami. –
A w 1968 roku, czy dlatego opuszczali Polskę, że byli komunistami
?
I tak do końca czy też raczej, bez końca. Dyskusje historyków wyglądają bardzo podobnie.
Powracają – dokładniej udokumentowane – te same opinie i zdarzenia, które starałem się
zebrać w mojej (na wpół) wyimaginowanej rozmowie. Istnieje o tych sprawach ogromna
literatura, pamiętnikarska i historyczna, o której mamy w Polsce bardzo blade pojęcie...
Tymczasem powinniśmy ją znać, choćby dlatego, że mówi także o nas. Jest w niej znaczny
rozrzut stanowisk i wniosków. Trafiają się książki, których autorzy nie kryją, że powoduje
nami nienawiść. Lekceważyć ich nie wolno. Zrodziły się przecież z osobistych przeżyć,
których autentyczności nie sposób podawać w wątpliwość. A poza tym – czy w naszym
piśmiennictwie nie roi się od wypowiedzi, pełnych obłąkanej wręcz nienawiści do Żydów?
Jest także sporo książek ostrożnych i – o ile możliwe – obiektywnych. Przypominają one
starannie mentalne i materialne uwarunkowania polsko-żydowskiego współżycia.
Uwzględniają niewyobrażalne dziś niemal natężenie okupacyjnego terroru, który spowodował
moralne zdziczenie społeczności – nie tylko polskiej...
3)
. Przyjmują milcząco we wnioskach,
że do nieszczęść środkowej Europy nie można przykładać miar, powiedzmy, angielskich. Gdy
wali się niebo, nawet kopniak może być dowodem litości i współczucia... Prawda pozostaje
jednak i trudna do ustalenia, i trudna do przyjęcia. Przysłuchiwałem się przed dwoma laty
dyskusji zagranicznych i polskich specjalistów i muszę powiedzieć, że było to bardzo ciężkie
przeżycie. Dla nas i także, jak sądzę, dla Żydów. Do uzgodnienia stanowisk było oczywiście
daleko. Ale też nie jest ono celem takich konferencji. Myślałem ciągle o tym, co nie zostało
tam powiedziane i co właściwie sprawia, że dyskusje – przyjacielskie na ogół – łączyły się dla
wszystkich z przykrością i cierpieniem. Potem doszedłem do wniosku, że było to właśnie
poczucie skażenia, zbrukania, zbezczeszczenia, o jakim mówił Miłosz.
Dlatego pozwolę sobie jeszcze raz wrócić do poety. W 1943 roku Miłosz napisał inny jeszcze
wiersz o zburzeniu getta. Jest on mniej jednoznaczny, może nawet trudny do zrozumienia?
Zaczyna się od obrazu niszczenia:
Rozpoczyna się rozdzieranie, deptanie jedwabiu,
Rozpoczyna się tłuczenie szkła
Drzewa, miedzi, niklu, srebra, pian
Gipsowych, blach, strun, trąbek, liści,
kul, kryształów –
aż
:
Wali się w ogniu dach, ściana i żar
ogarnia fundament.
Jest już tylko piaszczysta, zdeptana,
z jednym drzewem bez liści –
Ziemia.
Zburzone zostało miasto, została ziemia, pełna skorup i odpadków. Pełna także ciał ludzkich. I
w tej ziemi czy raczej pod ziemią
Powoli, drążąc tunel, posuwa się
strażnik-kret
Z małą czerwoną latarką przypiętą na czole.
Dotyka ciał pogrzebanych, liczy,
przedziera się dalej,
Rozróżnia ludzki popiół po tęczującym oparze.
Popiół każdego człowieka po innej barwie tęczy.
Kim jest ten kret, trudno powiedzieć. Jest strażnikiem, może strażnikiem pogrzebanych? Ma
latarkę, a zatem widzi, widzi w każdym razie lepiej niż umarli. A wśród tych umarłych
znajduje się jakby także sam poeta, czy też raczej ten, który wiersz wypowiada. I on tam leży,
i boi się. Boi się kreta. Osobliwy, zdumiewający obraz.
Boję się, tak się boje strażnika-kreta.
Jego powieka obrzmiała jak u patriarchy,
Który siadywał dużo w blasku świec,
Czytając wielką księgę gatunku.
A zatem ten kret ma rysy Żyda, ślęczącego nad Talmudem czy Biblią. Chyba Biblią, bo ona
raczej zasługuje na nazwę „wielkiej księgi gatunku”, ludzkiego oczywiście.
Cóż powiem mu ja, Żyd Nowego Testamentu,
Czekający od dwu tysięcy lat na powrót Jezusa?
Moje rozbite ciało wyda mnie jego spojrzeniu
I policzy mnie między pomocników śmierci
Nieobrzezanych.
Straszny to wiersz, bo pełen lęku. Ale są w nim jakby dwa strachy. Jeden, to strach przed
śmiercią, dokładnie przed pogrzebaniem żywcem, co przecie zdarzyło się tylu ludziom,
zasypanym w podziemiach, także w piwnicach getta. Ale w tym pierwszym strachu jest drugi
strach, strach przed strażnikiem-kretem. Ten kret posuwa się pod ziemią, ale także jakby –
poniżej naszej świadomości. To poczucie winy, do jakiej nie chcemy się przyznać.
Pogrzebany pod ruinami między zwłokami Żydów, „nieobrzezany” boi się, że zostanie
policzony przez morderców. Więc lęk przed potępieniem, lęk piekielny! Lęk nie-Żyda, który
patrzy na walące się getto. Wyobraża sobie, że mógłby tu – przypadkiem – także zginąć, i
wtedy w oczach kreta, co umie rozróżnić popioły, wyda się „pomocnikiem śmierci”. I
rzeczywiście, wiersz nosi tytuł
Biedny chrześcijanin patrzy na getto
. A zatem jest w tym
chrześcijaninie lęk przed losem, jaki spotkał Żydów, ale jest także – stłumiony, zaszyfrowany
przez niego samego – lęk przed tym, że zostanie potępiony. Potępiony przez kogo? Przez
ludzi? Nie, ludzi już nie ma. To kret go potępia, a raczej może potępić, ten kret, który dobrze
widzi i zna „księgę gatunku”. Własne moralne sumienie potępia (może potępić) biednego
chrześcijanina. I on chciałby się przed tym kretem-sumieniem ukryć, bo nie wie, co mu
powiedzieć.
Miłosz, zapytany, co czy kogo ten kret oznacza, uchylił się od odpowiedzi. Odparł, że
napisał wiersz spontanicznie, nie zaś „programowo”. Jeśli tak, tym lepiej, wiersz byłby
bezpośrednim wyrazem grozy, która – jak to bywa we śnie i także, w sztuce – wyłania z siebie
obrazy. Unaocznia to, co nie w pełni zrozumiane, to co było, a może jeszcze jest, w ludziach,
zapewne także w poecie, ale w niejasnym, zamazanym, przytłumionym kształcie. Wczytując
się w taki wiersz, lepiej siebie rozumiemy, bo to, co niejasne, oglądamy jakby przed nami. Ja
Biednego chrześcijanina
trochę – jak każdy czytelnik – uzupełniłem, skomentowałem. Myślę
jednak, że nie jestem bardzo daleko od odczuć poety .
Ale nie tylko poety. Wracam teraz do fikcyjnej rozmowy. Jest ona – trochę uproszczonym –
streszczeniem dziesiątków sporów i polemik. Co w niej uderza? W odpowiedziach mego
syntetycznego Polaka rozpoznać można ten właśnie lęk, który odzywa się w
Biednym
chrześcijaninie
. Lęk, aby nie zostać policzonym między pomocników śmierci. Tak on
okropny, że czynimy wszystko, aby go oddalić, aby nie dopuścić nawet do jego wyjawienia.
Czytamy czy słuchamy rozważań o żydowsko-polskiej przeszłości i kiedy tylko dojdzie do
nas zdarzenie, fakt, który nie najlepiej o nas świadczy, gorączkowo staramy się go
pomniejszyć, wytłumaczyć, zbagatelizować. Nie jest nawet tak, abyśmy go chcieli ukryć czy
zaprzeczyć, że miał miejsce. Czujemy przecież, że nie wszystko było w porządku. Jakże
zresztą mogłoby być w porządku? Współżycie społeczności – jak współżycie jednostek –
nigdy nie jest bez skazy. Cóż dopiero takie burzliwe, nieszczęśliwe współżycie. Nie umiemy
jednak rozmawiać o nim spokojnie. Dlatego, że – świadomie czy nieświadomie – boimy się
oskarżenia. Boimy się, że odezwie się strażnik-kret i powie, zajrzawszy w swoją księgę: ach,
wyście także służyli śmierci? I wyście pomagali zabijać? Albo przynajmniej: patrzyliście
spokojnie na żydowską śmierć?
Pomyślmy jednak uczciwie: takie pytanie musi paść. Musi je zadać każdy, kto
rozmyśla nad polsko-żydowską przeszłością, niezależnie od odpowiedzi, jakiej udzieli. Ale
my – świadomie czy nieświadomie – nie chcemy, aby to pytanie padło. Odsuwamy je od
siebie jako niemożliwe, skandaliczne. Przecieśmy nie stanęli po stronie morderców. Przecież
sami byliśmy następni w kolejce do pieca. Przecież – nie najlepiej, ale jednak – jakoś z tymi
Żydami współżyliśmy, oni zaś także nie byli w naszych sporach bez winy. Więc stale musimy
o tym wszystkim przypominać. Bo co o nas inni pomyślą? Jak my sami będziemy o sobie
myśleć? Jakże to będzie z dobrym imieniem naszego kraju, naszego społeczeństwa?... Ta
[ Pobierz całość w formacie PDF ]

zanotowane.pl

doc.pisz.pl

pdf.pisz.pl

slaveofficial.keep.pl