[ Pobierz całość w formacie PDF ]
E K O N O M I A S P O Ł E C Z N A T E K S T Y 2 0 0 6
Jan Herbst
Kondycja ekonomii
społecznej w Polsce
2006
Jan Herbst
Streszczenie
Ekonomia społeczna to nowy termin w polskiej debacie publicznej, choć przecież odwołuje się do tradycji i działań, które przez długi
czas tworzyły u nas nie tylko system instytucji emancypacji społecznej i ekonomicznej, ale także narządzie emancypacji narodowej.
Ich dorobek został po II wojnie światowej w znacznej mierze zaprzepaszczony. Dziś, instytucje uznawane w Europie za rdzeń ekono-
mii społecznej w Polsce dopiero się odradzają, lub zmagają się z własną przeszłością. Na tym niepewnym gruncie zaczynają wyrastać
nowe inicjatywy, łączące tradycje samoorganizacji o charakterze ekonomicznym z orientacją na cele społeczne. Powstaje pytanie, jakie
są obecnie przesłanki dla ich rozwoju, jaka jest kondycja organizacji, z których się wyłaniają, oraz jakie jest przełożenie pomiędzy praktyką
funkcjonowania polskiego trzeciego sektora a teorią przedsiębiorczości społecznej. Te pytania stanowią punkt odniesienia dla niniejsze-
go raportu.
O autorze
Jan Herbst - socjolog, autor wielu publikacji opisujących natężenie i uwarunkowania aktywności społecznej Polaków oraz problemy
organizacji pozarządowych. Specjalista ds. badań w Stowarzyszeniu Klon/Jawor. Doktorant w Instytucie Socjologii Uniwersytetu War-
szawskiego, gdzie prowadzi zajęcia z analizy i interpretacji danych statystycznych, był współwykładowcą seminarium „Przyszłość społe-
czeństwa obywatelskiego”. Laureat nagrody im. Floriana Znanieckiego.
STOWARZYSZENIE KLON/JAWOR
Stowarzyszenie Klon/Jawor jest organizacją pozarządową, której głównym celem jest rozwój tolerancyjnego, aktywnego, twórczego,
samoorganizującego się społeczeństwa. Stowarzyszenie zajmuje się szeroko rozumianą działalnością informacyjną, w ramach której
przeprowadza badania socjologiczne, publikuje wydawnictwa, prowadzi internetową bazę danych o organizacjach. Stowarzyszenie
jest administratorem portalu www.ngo.pl – największego źródła informacji o organizacjach pozarządowych i inicjatywach obywatel-
skich w Polsce. Od roku 2005 Stowarzyszenie Klon/Jawor uczestniczy w realizacji projektu „W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii
społecznej”, w ramach którego odpowiedzialne jest m.in. za realizację badań ekonomii społecznej w Polsce, prowadzenie bazy danych
podmiotów ekonomii społecznej, a także administrowanie portalem www.ekonomiaspoleczna.pl.
© Stowarzyszenie Klon/Jawor
Warszawa 2006
 Kondycja ekonomii społecznej w Polsce 2006
Spis treści
Część I. Polski trzeci sektor w świetle teorii przedsiębiorstwa społecznego
4
1.
Ekonomia społeczna w Polsce
4
1.1.
Najważniejsze typy instytucji ekonomii społecznej w Polsce
5
1.2.
Polska ekonomia społeczna a teoria Przedsiębiorstwa Społecznego
6
1.3.
Podsumowanie
14
Część II. Przedsiębiorczość społeczna w polskich organizacjach – raport na podstawie wyników badania
„Kondycja sektora ekonomii społecznej w Polsce 2006”
17
2.
Organizacje wpisujące się w szeroką (łagodną) deinicję przedsiębiorczości społecznej w polskim
sektorze pozarządowym.
18
3.
Podstawowe charakterystyki organizacji pozarządowych i PES
18
3.1.
Wiek organizacji
18
3.2.
Lokalizacja organizacji
19
3.3.
Pola działań organizacji
20
3.4.
Skala działań, odbiorcy działań, poziom aktywności
21
4.
Ludzie w organizacjach
22
4.1.
Zatrudnienie
22
4.2.
Wolontariat
23
5.
Finanse
24
5.1.
Struktura przychodów organizacji
24
5.2.
Dynamika przychodów
25
5.3.
Źródła przychodów
25
6.
Działalność w sferze ekonomii społecznej
26
6.1.
Działalność w sferze usług rynku pracy
26
6.2.
Działalność odpłatna i gospodarcza organizacji
27
6.3.
Motywacje leżące u podstaw działalności ekonomicznej
28
7.
Zamiast podsumowania: Rozwój trzeciego sektora i przyszłość przedsiębiorczości społecznej
30
7.1.
Działalność gospodarcza organizacji, motywacje związane z chęcią jej podjęcia
30
7.2.
Zatrudnienie w trzecim sektorze
31
7.3.
Spółdzielnie i przedsiębiorczość społeczna
32
8.
Nota metodologiczna
33
Jan Herbst
Część I.
Polski trzeci sektor w świetle teorii przedsiębiorstwa
społecznego
Organizacje pozarządowe, spółdzielnie, towarzystwa wza-
jemnościowe – te i inne podmioty, formujące twór nazy-
wany enigmatycznie„ekonomią społeczną”, do niedawna (w
każdym razie w Europie Środkowej) cieszyły się (jeśli w ogó-
le) jedynie zainteresowaniem wąskich kręgów akademi-
ckich. Jednak w ostatnich latach w coraz większym stopniu
zwracają także uwagę twórców politycznych strategii oraz
międzynarodowych instytucji działających na rzecz rozwoju.
Wyrazem tego zainteresowania są choćby aktywność Komi-
sji Europejskiej
czy projekty UNDP, które podjęło ostatnio
próbę opisania znaczenia ekonomii społecznej jako instru-
mentu prorozwojowego w Europie Środkowo-Wschodniej.
Niniejszy tekst swój kształt zawdzięcza zresztą poniekąd
temu zainteresowaniu, jako że w nieco zmienionej wersji
stanowi również element dużego raportu przygotowane-
go na potrzeby projektu UNDP „Role of Social Enterprises in
Employment Generation in CEE and the CIS”. Także na po-
ziomie polskich programów strategicznych, takich jak Stra-
tegia Rozwoju Kraju (SRK) czy Program Operacyjny Kapitał
Ludzki (PO KL), ekonomia społeczna staje się coraz bardziej
widoczna. Wydaje się jednak, że ambicjom związanym z wy-
korzystaniem jej jako kategorii rozwojowej nie towarzyszył
dotąd odpowiedni namysł nad jej obecną kondycją i tren-
dami jej rozwoju. Niniejszy tekst – podobnie jak inne teks-
ty zamieszczone w „Raporcie Otwarcia” projektu EQUAL „W
poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii społecznej” – ma
przysłużyć się takiemu namysłowi. Opiera się on (o ile nie
zaznaczono inaczej) na wynikach badania „Kondycja sekto-
ra ekonomii społecznej w Polsce 2006”, przeprowadzonego
w okresie od kwietnia do sierpnia 2006 roku na losowo-war-
stwowej próbie prawie 2000 rozmaitych podmiotów eko-
nomii społecznej – organizacji pozarządowych, spółdzielni,
spółdzielni socjalnych, Zakładów Aktywizacji Zawodowej
(ZAZ), Centrów Integracji Społecznej (CIS), itp. Według na-
szej wiedzy, należy ono do największych tego typu badań
przeprowadzonych w ostatnich latach w Europie.
.
Ekonomia społeczna w Polsce
Ekonomia społeczna ma w Polsce długą tradycję. Przez dłu-
gi czas jej instytucje miały także szczególny status, będąc nie
tylko instrumentem emancypacji swych członków, ale także
narzędziem emancypacji narodowej. 20 lat okupacji kraju
przez Prusy, Rosję i Cesarstwo Austro-Węgierskie stworzyło
system instytucji stanowiących odpowiedź zarówno na po-
trzeby społeczności, w których powstawały, jak i na rozmai-
te strategie akulturacji Polaków stosowane przez zaborców.
W czasie, kiedy na zachodzie Europy impulsem dla rozwoju
ekonomii społecznej były przede wszystkim procesy indu-
strializacji, na ziemiach polskich towarzyszyły mu również
motywacje polityczne, czy też narodowowyzwoleńcze. Być
może za sprawą tych dodatkowych uwarunkowań ekono-
mia społeczna w Polsce 20-lecia międzywojennego tworzy-
ła istotny segment gospodarki narodowej, nie tyle nawet
ze względu na swoje znaczenie ekonomiczne (ponad 20 tys.
spółdzielni, silna pozycja Towarzystw Ubezpieczeń Wzajem-
nych na rynku ubezpieczeń), ile ze względu na rolę społecz-
ną i kulturalną tworzących ją podmiotów, szczególnie na te-
renach wiejskich
2
.
Jednak zawirowania ostatnich 70 lat w dużym stopniu za-
przepaściły ten dorobek. Podmioty „tradycyjnej” ekonomii
społecznej, jeśli przetrwały (jak np. spółdzielnie), przetrwały
w znacznym stopniu za cenę swojego społecznego charak-
teru. Płacą ją zresztą do dziś, zmagając się z wizerunkiem (a
także z przeszłością) instytucji zdegenerowanych, przybu-
dówek
ancien regime’
u. „Nowa ekonomia społeczna” dopie-
ro zaczyna kiełkować, przede wszystkim z sektora pozarzą-
dowego, który sam jest dopiero (jeśli nie liczyć niewielkiej
grupy organizacji, którym udało się przetrwać komunizm
i czasy rozliczeń po komunizmie) w fazie wczesnej młodo-
ści. W tych warunkach próba wyłonienia spośród instytucji
teoretycznie tworzących ekonomię społeczną podmiotów
2 Por. Frączak, P. (2006) “Szkic do historii polskiej ekonomii społecznej”
 Kondycja ekonomii społecznej w Polsce 2006
mogących uchodzić za przedsiębiorstwa społeczne stanowi
duże wyzwanie. Podejmując ją nie sposób bowiem odwo-
ływać się jedynie do formalnych cech owych instytucji, ale
trzeba też brać pod uwagę to, że praktyka ich funkcjono-
wania może być od tego formalnego obrazu dość odległa.
Biorąc to pod uwagę, poniżej zaproponowano spojrzenie
na polski III sektor (w jego najszerszym rozumieniu) z punk-
tu widzenia kryteriów przesądzających o tym, do jakiego
stopnia można je traktować jako bazę dla przedsiębiorstw
społecznych. Za punkt wyjścia przyjęto przy tym szeroko
stosowaną i dość łagodną deinicję przedsiębiorczości spo-
łecznej, promowaną od 996 roku przez EMES.
dowych (poza Ochotniczymi Strażami Pożarnymi
), w tym
50 tys. stowarzyszeń i 7,5 tys. fundacji. Dane te odnoszą się
tylko do organizacji zarejestrowanych w systemie REGON
jako jednostki macierzyste. Jeśli wziąć pod uwagę także
ich oddziały lokalne, ogólna liczba organizacji pozarządo-
wych w Polsce sięga ponad 65 tys. Należałoby tu jednak
zaznaczyć, że z jednej strony część organizacji obecnych
w rejestrze (od 0 do 0%) w praktyce już nie istnieje (a
iguruje w nim jedynie ze względu na brak obowiązku re-
jestracji organizacji oraz skomplikowane formalności, jakie
temu towarzyszą), z drugiej zaś rejestr ten nie uwzględnia
danych o inicjatywach „nieformalnych” – nieposiadających
własnej osobowości prawnej i niezarejestrowanych jako
oddziały lokalne – w samej bazie danych o organizacjach
pozarządowych Stowarzyszenia Klon/Jawor znajduje się ok.
6 tys. takich podmiotów. Najwięcej stowarzyszeń i fundacji
jest na Mazowszu i w województwie śląskim, jednak biorąc
pod uwagę różnice w liczbie mieszkańców poszczególnych
regionów kraju, można powiedzieć, że najgęstszą siecią
organizacji charakteryzuje się województwo mazowieckie
(przy czym pozycję tego regionu zdecydowanie poprawia
Warszawa), pomorskie, lubuskie i warmińsko-mazurskie, zaś
najmniej organizacji jest w województwie świętokrzyskim i
na Śląsku oraz Dolnym Śląsku.
Analiza posłuży trzem celom. Po pierwsze, dostarczy pod-
stawowych informacji na temat charakterystyki i liczeb-
ności całego spektrum instytucji stanowiących grunt dla
rozwoju przedsiębiorstw społecznych. Po drugie, posłuży
wyodrębnieniu z polskiego III sektora organizacji, które już
teraz traktować można jako zalążek„sektora przedsiębiorstw
społecznych”, i opisaniu ich kondycji oraz proilu działalno-
ści. Po trzecie wreszcie, będzie okazją do kilku komentarzy
dotyczących stosowalności kryteriów EMES w polskich
warunkach.
Zacznijmy od przedstawienia danych opisujących potencjał
ekonomii społecznej w Polsce. Zostawiając na boku mało
produktywne dywagacje dotyczące delimitacji jej granic
oraz tego, do jakiego stopnia jakiekolwiek rozstrzygnięcia
w tej sferze mogą być traktowane jako uniwersalne, wy-
pada wyjść od najpopularniejszej obecnie instytucjonalnej
deinicji ekonomii społecznej, według której pojęcie to jest
synonimiczne z szeroko rozumianym III sektorem. Obejmuje
ono organizacje pozarządowe, organizacje o charakterze za-
wodowym i gospodarczym (którym w Polsce przypisuje się
osobną, odróżnianą od innych organizacji non-proit formę
prawną), spółdzielnie, towarzystwa pomocy wzajemnej oraz
partnerstwa (Trusts). Niektóre z tych form mają w Polsce bo-
gatą historię, inne (jak partnerstwa) są właściwie nieobecne.
W ostatnich latach powstają także nowe, hybrydowe typy
instytucji, będące zresztą owocem popularyzacji koncepcji
ekonomii społecznej i łączące w sobie różne cechy wymie-
nionych wyżej typów instytucji. Rozróżniając pomiędzy tymi
instytucjami a „starą” ekonomią społeczną, można wyróżnić
następujące typy podmiotów, tworzące w Polsce środowi-
sko dla rozwoju przedsiębiorstw społecznych.
Organizacje gospodarcze (czy otoczenia biznesu):
są bezpośrednimi spadkobiercami tradycyjnych form sa-
moorganizacji wokół interesów ekonomicznych, w postaci
cechów, izb gospodarczych, organizacji zawodowych itp.
Takich organizacji jest dziś w Polsce ok. 5,5 tys. (jeśli zaś do-
liczyć do nich organizacje pozarządowe, które w praktyce
mają charakter gospodarczy lub zawodowy – blisko 0 tys.),
najwięcej (głównie ze względu na położenie Warszawy)
w województwie mazowieckim, a także pomorskim i wiel-
kopolskim, najmniej zaś w lubuskim, opolskim, warmińsko-
mazurskim (8), świętokrzyskim i zachodnio-pomorskim.
Spółdzielnie
– w Polsce zarejestrowanych jest dziś nieco
ponad 2,5 tys. spółdzielni (przy czym, wg danych Krajo-
wej Rady Spółdzielczej, w praktyce działalność prowadzi
niespełna 0 tys.), najwięcej na Mazowszu (Warszawa) oraz
w Wielkopolsce. Jednak rozkład ten nie oddaje różnic w roz-
mieszczeniu niektórych specyicznych typów spółdzielni,
np. spółdzielni mieszkaniowych i budowlanych (ok. 5 tys.),
które (jeśli nie liczyć Warszawy) są wyjątkowo popularne
na Pomorzu Zachodnim oraz w województwie warmiń-
sko-mazurskim, czy Spółdzielczych Kas Oszczędnościowo
Kredytowych (8), najliczniejszych na Śląsku oraz na Ma-
zowszu i Pomorzu.
1.1.
Najważniejsze typy instytucji ekonomii
społecznej w Polsce
Organizacje pozarządowe (stowarzyszenia i fun-da-
cje):
według danych rejestru REGON z połowy 2005 roku,
w Polsce istnieje dziś ponad 58 tysięcy organizacji pozarzą-
Ochotnicze Straże Pożarne, choć mają formę prawną stowarzyszeń, zwykle traktuje się
w Polsce jako podmioty o odmiennym charakterze, przede wszystkim ze względu na ich
bezpośrednie związki z samorządem lokalnym, uwikłanie polityczne i silne scentralizowa-
nie. Niemniej warto podkreślić, że należą one do najważniejszych instytucji społecznych
na terenach wiejskich, szczególnie w Polsce wschodniej, gdzie niejako „zastępują” inne
formy organizacji – co skądinąd, z punktu widzenia strategii zmierzających do rozwoju
sektora pozarządowego – może być postrzegane jako problem.
5
 [ Pobierz całość w formacie PDF ]

zanotowane.pl

doc.pisz.pl

pdf.pisz.pl

slaveofficial.keep.pl