- W Boga - wierze. Natomiast nie bardzo wierzę w to, co ludzie mówią o Bogu.

Mojej żonie — Bożenie

Janusz Sztumski

STĘP

DO METOD

I TECHNIK

BADAŃ

SPOŁECZNYCH

Katowice 1995

Projekt okładki: Marek Piwko

ISBN 83-8583l-69-X

Copyright © 1995 by „Śląsk", Sp. z o.o, Katowice

Skład i łamanie: SOFT-REM

„Śląsk",, Sp. z o.o, Katowice, ul. Korfantego 51

SPIS TREŚCI

Od autora........................................................................................................................................  9

Część pierwsza. ZAGADNIENIA OGÓLNE

1.          Metodologiczne problemy badań społecznych..............................................................13

1.1.        Specyfika nauk społecznych...............................................................................................13

1.2.        Przedmiot i cel badań społecznych.....................................................................................19

1.3.        Filozoficzne podstawy badań społecznych..........................................................................22

1.4.        Moralne aspekty badań społecznych...................................................................................28

1.4.1.     Wpływ komercjalizacji nauki na postawy i zachowania badających.................................28

1.4.2.     Propozycja „Dekalogu badacza rzeczywistości społecznej"...............................................29

1.5.        Typy badań.........................................................................................................................31

1.5.1.     Badania typu poznawczego................................................................................................33

1.5.2.     Badania dla potrzeb praktyki..............................................................................................34

1.6.        Proces badawczy.................................................................................................................36

1.6.1.     Strategia badań w naukach społecznych............................................................................36

1.6.2.     Projektowanie procesu badawczego...................................................................................37

1.7.        Problem badawczy..............................................................................................................38

1.7.1.     Problem badawczy a problem społeczny............................................................................38

1.7.2.     Postawy wobec problemów społecznych............................................................................43

1.7.3.     Postawa naukowa wobec problemów społecznych............................................................46

1.7.4.     Typy i formy problemów badawczych................................................................................47

1.8.        Hipotezy..............................................................................................................................48

1.8.1.     Co to jest hipoteza?............................................................................................................48

1.8.2.     Typy hipotez.......................................................................................................................49

1.8.3.     Tworzenie hipotez..............................................................................................................50

1.9.         Wskaźniki zjawisk społecznych..........................................................................................51

1.9.1.     Proces kształtowania się pojęcia wskaźnika zjawisk społecznych......................................51

1.9.2.      Pojęcie wskaźnika zjawisk społecznych.............................................................................53

1.9.3.     Właściwości wskaźników społecznych...............................................................................57

1.9.4.     Funkcje spełniane przez wskaźniki.....................................................................................58

1.10.      Metody badań.....................................................................................................................59

1.10.1.   Potoczne i naukowe ujmowanie zjawisk społecznych........................................................59

1.10.2.   Pojęcie metody i jej związek z teorią..................................................................................60

1.10.3.   Typologia metod.................................................................................................................64

1.10.4.   Metody i techniki badań.....................................................................................................68

111.     Rygoryzm i anarchizm metodologiczny..............................................................................69

5

1.11.1.   Ukazanie problemu...........................................................................................................   69

1.11.2.   Zasadny rygoryzm metodologiczny a osobliwe próby unaukowiania nauk społecznych .  70

1.11.3.   Możliwości przezwyciężenia osobliwego rygoryzmu i anarchizmu metodologicznego ...   78

Cześć druga. PROCES BADAWCZY

2.            Eksperyment w naukach społecznych..........................................................................   85

2.1.         Pojmowanie eksperymentów w badaniach społecznych...................................................   85

2.2.         Rodzaje eksperymentów stosowanych w naukach społecznych.......................................   88

2.2.1.      Eksperyment projektowany w terenie..............................................................................   88

2.2.2.      Eksperyment laboratoryjny...............................................................................................   90

2.2.3.      Eksperyment ex—post—facto..........................................................................................   91

2.2.4.      Eksperyment projekcyjny.................................................................................................   92

2.2.5.      Eksperymenty jednoczesne i sukcesywne.........................................................................   93

3.            Badania terenowe...........................................................................................................   96

3.1.         Określenie badań terenowych..........................................................................................  96

3.2.         Typy badań terenowych....................................................................................................   97

3.3.        Przygotowanie badań terenowych....................................................................................   97

3.4.        Zachowanie badającego w badaniach terenowych...........................................................100

4.           Badania całościowe i reprezentacyjne.........................................................................103

4.1.         Określenie badań reprezentacyjnych i próbki reprezentacyjnej.......................................103

4.2.         Wielkość próbki reprezentacyjnej....................................................................................104

4.3.         Metody wyboru próbki reprezentacyjnej..........................................................................105

4.3.1.     Wybór według przekonań badającego..............................................................................105

4.3.2.     Wybór w oparciu o rachunek prawdopodobieństwa........................................................107

4.4.        Zastosowanie metody reprezentacyjnej............................................................................108

4.5.        Kłopoty związane z doborem próbki reprezentacyjnej i jej zmianami.............................110

5.            Obserwacja.....................................................................................................................112

5.1.         Postrzeganie przypadkowe a obserwacjajako metoda badawcza....................................112

5.2.         Rodzaje obserwacji...........................................................................................................115

5.2.1.      Obserwacja bezpośrednia i pośrednia..............................................................................115

5.2.2.      Obserwacja kontrolowana i niekontrolowana..................................................................116

5.2.3.      Obserwacja jawna i ukryta...............................................................................................116

5.2.4.     Próba systematyzacji.........................................................................................................116

5.3.        Zalety obserwacji i trudności związane ze stosowaniem tej metody badań.....................117

6.           Wywiad............................................................................................................................120

6.1.         Określenie wywiadu jako metody badań..........................................................................120

6.2.         Typy wywiadu..................................................................................................................120

6.2.1.      Wywiady ustne i pisemne.................................................................................................121

6.2.2.      Wywiad skategoryzowany i nieskategoryzowany............................................................121

6.2.3.      Wywiad jawny i ukryty....................................................................................................122

6.2.4.      Wywiady indywidualne i zbiorowe..................................................................................123

6.2.5.     Wywiad panelowy............................................................................................................123

6.3.        Warunki określające poprawne przeprowadzenie wywiadu............................................124

6

6.4.       Środki pomocnicze stosowane przy wywiadach.............................................................. 127

7.          Badania ankietowe........................................................................................................130

7.1.         Charakterystyka badań ankietowych...............................................................................130

7.2.         Typy ankiet stosowanych w badaniach społecznych....................................................... 132

7.3.         Wymogi metodologiczne badań ankietowych.................................................................134

7.3.1.     Zasady opracowania ankiety...........................................................................................134

7.3.1.1.  Struktura ankiety.............................................................................................................134

7.3.1.2.  Forma i treść ankiety.......................................................................................................135

7.3.1.3.  Wygląd zewnętrzny ankiety............................................................................................. 137

7.3.2.      Uwagi na temat przydatności badań ankietowych...........................................................137

8.           Badania oparte na dokumentach................................................................................ 140

8.1.        Pojęcie dokumentu w badaniach faktów społecznych..................................................... 140

8.2.         Typy dokumentów pisemnych i zasady ich wykorzystywania.........................................141

8.2.1.     Dokumenty zebrane w sposób systematyczny.................................................................141

8.2.2.      Dokumenty okolicznościowe...........................................................................................143

8.3.        Problem wiarygodności danych zawartych w dokumentach...........................................145

9.            Socjometria....................................................................................................................148

9.1.         Założenia socjometrii i jej zastosowanie.........................................................................148

9.2.         Ilościowe analizy socjogramu..........................................................................................152

10.         Opracowanie zebranych materiałów badawczych.....................................................156

10.1.      Przygotowanie danych do analizy ilościowej ijakościowej............................................ 156

10.1.1.   Weryfikacja.....................................................................................................................156

10.1.2.   Selekcja...........................................................................................................................157

10.1.3.   Klasyfikacja.....................................................................................................................158

10.1.4.   Kategoryzacja..............:...................................................................................................158

10.1.5.   Skalowanie......................................................................................................................160

10.2.      Analiza ilościowa............................................................................................................167

10.3.      Analiza jakościowa..........................................................................................................176

10.4.      Sprawozdanie z badań.....................................................................................................180

11.         Wyjaśnianie zjawisk społecznych................................................................................ 182

11.1.      Określenie problemu.......................................................................................................182

11.2.      Rozwój poglądów na temat naukowego wyjaśniania......................................................186

11.3.      Typy wyjaśnień faktów społecznych............................................................................... 190

12.         Metodologiczne aspekty zaufania i podejrzliwości.................................................... 198

12.1.      Podstawy zaufania i podejrzliwości................................................................................. 198

12.2.      Analiza uwarunkowań zaufania i podejrzliwości............................................................201

Wybrana literatura.....................................................................................................................208

7

OD AUTORA

Trzecie wydanie książki pt.: „Wstęp do metod i technik badań społecznych", (Warszawa 1984), która ukazała się nakładem Państwowego Wydawnictwa Naukowego już przed laty zniknęła z rynku księgarskiego, podobnie jak dwa poprzednie wydania z lat 1976 i 1979, opublikowane przez Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego. Zapotrzebowanie na tego rodzaju wprowadzenie w złożoną problematykę metodologii badań społecznych zachęciło mnie do dalszych prac nad kolejnym wydaniem wymienionej publikacji.

Obecne wydanie jest zmodyfikowanąi poszerzoną wersjąlll-go wydania, uwzględniającą także nowszą literaturę przedmiotu. Książka ta jest napisana przede wszystkim dla studentów tych kierunków studiów, których programy przewidują taki przedmiot, jak metody i techniki badań społecznych, aby ułatwić im poruszanie się wśród złożonych problemów metodologicznych. Ale — korzystając z doświadczeń związanych z wcześniejszymi wydaniami — starałem się uwzględnić także jego przydatność dla tych studentów, którzy acz nie mająprogramowych zajęć z wymienionego przedmiotu, to jednak są zmuszeni do korzystania z metod i technik badań społecznych, np. w związku z przygotowaniami pracy dyplomowej i potrzebą zbierania przeróżnych danych.

W polskojęzycznej literaturze nie brak oczywiście publikacji, w jakich występują refleksje metodologiczne, zarówno o charakterze ogólniejszym —jak też odnoszących się do badań w poszczególnych naukach społecznych. Są one jednak rozsiane nie tylko w różnych książkach, dodajmy nie zawsze łatwo dostępnych, ale także w licznych czasopismach fachowych, niemniej trudno osiągalnych. Brak natomiast publikacji uogólniających dotychczasowe refleksje na ten temat i stanowiących swoisty przewodnik po tej problematyce. Toteż w mojej książce, prezentując problemy metodologiczne badań społecznych i wskazując na istniejącą literaturę przedmiotu, starałem się również przybliżyć ją przynajmniej w pewnym stopniu Czytelnikowi. Wskazuję także na istniejącą literaturę obcojęzyczną, uwzględniając nowsze pozycje.

9

Książka ta składa się z dwóch części. W pierwszej — ogólnej chcę m.in. uczulić Czytelnika na złożoność i specyfikę metod i technik badań tej dziedziny, przypominając poglądy głoszone na ten temat przez tak wybitnych przedstawicieli nauk społecznych, jak np. W. Dilthey, FI. Znaniecki, J. Chałasiński, St. Ossowski, P. Sorokin czy M. Weber. Chcę także przestrzec Czytelnika przed naiwną wiarą w możliwość osiągnięcia cudów poznawczych poprzez bezkrytyczne stosowanie do badań rzeczywistości społecznej metod zaczerpniętych z innych nauk niż nauki społeczne, a równocześnie wskazać na konieczność postawy nacechowanej dużą rzetelnościąbadawcząi otwartościąna osiągnięcia metodologii, krytycyzmem i oczywiście znajomością stosowanych metod.

Natomiast w części drugiej omawiam bardziej szczegółowo stosowane sposoby badania rzeczywistości społecznej, wskazując zarówno na ich zalety, jak i wady. Swoistym zakończeniem tej części są ostatnie dwa fragmenty, poświęcone wyjaśnianiu zjawisk społecznych oraz metodologicznym aspektom zaufania i podejrzliwości. W pierwszym z nich staram się ukazać, co i w jakim stopniu możemy właśnie poprzez badania wyjaśnić w naukach społecznych. W drugim — z kolei — podejmuję krytyczną refleksję o charakterze ogólnometodologicznym.

Mam świadomość tego, że nie wszystko o czym można pod tym tytułem napisać zostało przeze mnie w pełni przedstawione, a nawet zarysowane skrótowo. Jest to jednak przecież tylko „wstęp", czy „wprowadzenie" w określoną problematykę, a nie podręcznik metod i technik badań. Dlatego jednym z jego celów jest także wskazanie pełniejszych opracowań z tego zakresu, jakie wymieniam w „Literaturze uzupełniającej".

Czy i o ile moje zamierzenia zostały zrealizowane? Odpowiedź na te pytania należy do Czytelnika.

Katowice, luty 1995 r.

Janusz Sztumski

Część pierwsza

ZAGADNIENIA OGÓLNE

1.     METODOLOGICZNE PROBLEMY BADAŃ SPOŁECZNYCH

1.1.      SPECYFIKA NAUK SPOŁECZNYCH

Pod wpływem osiągnięć poznawczych nauk przyrodniczych, a także dzięki możliwościom ich wykorzystania w przeobrażaniach świata, zaznaczyły się dążenia zmierzające do użycia metod badawczych stosowanych dotąd we wspomnianych naukach również do badań zjawisk społecznych w całym ich bogactwie i złożoności, współtworzących to, co skrótowo jest nazywane rzeczywistością społeczną. Okazało się, że wiedza o rzeczywistości społecznej jest raczej nikła, mało precyzyjna i nie odpowiada wzrastającym potrzebom poznawczym i praktycznym. Bowiem w miarę upowszechniania się wśród ludzi przekonania o tym, że ich życie określa nie tylko środowisko naturalne, ale również i środowisko społeczne, wzrasta ich zainteresowanie osiągnięciami poznawczymi i praktycznymi nauk zajmujących się środowiskiem społecznym, a zwłaszcza socjologią. I wówczas ujawnia się słabość wspomnianych nauk. Skłania to jednak również do intensyfikacji poszukiwań skutecznych sposobów przezwyciężenia istniejących słabości, m.in. poprzez podejmowanie prób zmierzających do wykorzystania doświadczeń metodologicznych nauk przyrodniczych.

Oczywiście, poszukiwania wsparcia dla nauk społecznych w innych naukach jest w pełni zasadne, ponieważ są one zbieżne z wysuwanym przez metodologów postulatem jedności nauki oraz wynikającym z niego postulatem jedności założeń metodologicznych.

Pomimo jednak teoretycznej zasadności koncepcji wykorzystania metod nauk przyrodniczych do badań zjawisk społecznych, podejmowane w tym zakresie próby nastręczają wiele problemów. Wszelkie bezkrytyczne przenoszenia owych metod do badań zjawisk społecznych nie dawały wcale spodziewanych efektów poznawczych i kończyły się co najwyżej próbąjakiego udziwnienia nauk społecznych. Nic więc dziwnego, że coraz bardziej pojawiała się konieczność krytycznej refleksji nad możliwościami adaptacji metod badawczych nauk przyrodniczych do potrzeb badań rzeczywistości społecznej.

13

Stanisław Ossowski — podejmując tego rodzaju refleksje — stwierdził trafnie, że w interesującym nas przypadku trzeba rozpatrzyć następujące zagadnienia: „...(1) z dawna obserwowany wpływ rezultatów badań na rzeczywistość, do której wnioski z badań mają się odnosić, (2) bezpośredni wpływ samych czynności badawczych na badaną rzeczywistość, (3) konflikt pomiędzy postulatem systematyczności badań i postulatem ubiegania się o wnioski ogólne, nie ograniczone wyznacznikami historycznymi, (4) konflikt pomiędzy ograniczeniem się do metod standaryzowanych a miarodajnością wskaźników i subtelnością praktyki, (5) udział doświadczenia wewnętrznego w praktyce badawczej"1.

Przyjrzyjmy się bliżej wyróżnionym zagadnieniom, ponieważ każde z nich wskazuje na specyfikę nauk społecznych, którą trzeba i należy brać pod uwagę wtedy, gdy podejmujemy badania zjawisk należących do sfery zainteresowań wspomnianych nauk.

1. Wiadomo, że wyniki wszelkich badań naukowych, a więc zarówno przyrodniczych, jak i społecznych, mogą zmieniać daną rzeczywistość, jeśli zostaną zastosowane w praktyce, czyli będą użyte do celowego działania. Słusznie jednak wskazywał Ossowski, że „... na terenie nauk społecznych wyniki badań mogą powodować zmiany nie mające analogii w sferze nauk przyrodniczych...". Bowiem rezultaty badań albo oparte na nich przewidywania kształtują nie tylko zachowanie badających, ale również badanych, jeśli przenikną do ich świadomości. Ukazane np. przez Karola Marksa zagrożenia kapitalizmu, gdy zostały potwierdzone także przez innych badaczy i przeniknęły do świadomości kapitalistów, spowodowały z ich strony działania obronne, a tym samym stały się jednym z czynników zapobiegających katastrofie tego ustroju2.

Niewątpliwie osiągnięcia nauk przyrodniczych i wiedza o nich mają także wpływ na sytuację społeczną. Tytułem przykładu przypomnijmy o wpływie heliocentrycznej teorii Kopernika czy też o odkryciach fizyki jądrowej w naszych czasach na świadomość i postawy ludzkie. Jednakże żadne z tych odkryć czy też inne odkrycia dokonane w naukach przyrodniczych nie kształtuje przecież przez sam fakt swego zaistnienia przyrody czy poszczególnych jej zjawisk dopóki nie zostanie do tego celu wykorzystane przez człowieka. Natomiast już sam fakt opublikowania teorii dotyczących problemów społecznych może spowodować określone zmiany w tych społeczeństwach, gdzie dane teorie będą znane. Pouczającym przykładem są skutki, jakie spowodowała np. w społeczeństwie francuskim przed rewolucją w XVIII wieku tzw. „teoria umowy społecznej".

Otóż pod jej wpływem zaczynają dokonywać się w świadomości ludzi określone procesy przewartościowań, które z czasem doprowadziły m.in. do prze-

14

obrażenia się „poddanych" w „obywateli", a w dalszej konsekwencji do określonych zmian społeczno-politycznych.

2.  Zarówno w sferze nauk przyrodniczych, jak i społecznych, występuje niebezpieczeństwo polegające na tym, że proces badawczy niszczy normalne warunki istnienia przedmiotu badań. Ale ze względu na powtarzalność zjawisk przyrodniczych niebezpieczeństwo to nie jest tak poważne w sferze badań przyrodnika, jak w badaniach np. socjologa lub psychologa. Chemik, fizyk czy biolog, jeżeli popełnią jakieś uchybienie metodologiczne, to mogą z reguły powtórzyć swoje doświadczenia na tym samym przedmiocie lub na identycznym. Jeżeli natomiast podobny błąd popełni socjolog, to na ogół nie może swoich badań powtórzyć w tym samym środowisku społecznym, na tym samym zbiorze ludzi, ponieważ badani nie sąjuż tymi samymi ludźmi, jakimi byli wcześniej, tzn. przed uczestnictwem w badaniach. Otóż pod wpływem badań nasunęły im się problemy, o których być może nigdy by nie myśleli, a tym samym nie zastanawialiby się nad nimi, czy też nad swoimi poglądami, opiniami, postawami dotyczącymi określonych spraw i nie widzieliby powodów do ich ewentualnej zmiany.

3. „Analogia pomiędzy socjologią empiryczną a naukami przyrodniczymi zawodzi także w sprawie zasięgu wniosków indukcyjnych opartych na systematycznych badaniach" — zauważył nie bez racji Ossowski3. A dalej wskazywał, że „najostrzej wszakże różnica pomiędzy przyrodnikiem a badaczem zjawisk społecznych przy budowaniu indukcyjnych uogólnień objawia się w ich stosunku do materiałów z przeszłości". Możliwość względnie swobodnego kształtowania warunków, w jakich przeprowadza się doświadczenie przyrodnicze nie powodujątak poważnych ograniczeń sytuacyjnych, jakie występują w badaniach eksperymentalnych prowadzonych w naukach społecznych. „Mamy więc prawo sądzić — pisał Ossowski — że eksperymenty Galileusza, Newtona czy Einsteina nie wypadłyby inaczej, gdyby je przeprowadzono w czasach faraonów lub w czasach paleolitu. Natomiast ze zjawiskami społecznymi sprawa się przedstawia inaczej: uwarunkowanie kulturowe odbiera neutralność współczynnikom czasowo-przestrzennym, uhistorycznia materiały, redukując przez to samo ogólność wniosków indukcyjnych"4.

Ustalone właściwości żelaza lub innego metalu będą sprawdzały się w każdym miejscu i czasie, gdzie dany metal występuje. Natomiast znane nam właściwości psycho-socjo-demograficzne badanej zbiorowości, np. studentów jakiegoś typu szkoły wyższej, nie będą wcale identyczne w każdym miejscu i czasie. Stwierdzenia przedstawiciela nauk społecznych, a w tej mierze socjologa lub psychologa są zatem ważne hic et nunc i wszelkie próby ich uogólnień mogą opierać się jedynie na rachunku prawdopodobieństwa.

15

4. „Ograniczenie się w badaniach socjologicznych do ścisłych standaryzowanych metod wedle wzoru nauk przyrodniczych nie tylko eliminuje materiały z przeszłości, ale —jak zauważył Ossowski — pociąga za sobą inne jeszcze skutki nieznane naukom przyrodniczym". W naukach społecznych możliwości standaryzacji są nader ograniczone specyfiką tych nauk, o której wcześniej była mowa. W socjologii standaryzacja wiąże się np. z dążeniem do tego, aby w badaniach empirycznych osiągnąć reprezentatywność próbki badanej populacji i taką normalizację danych, aby nadawały się one do opracowań statystycznych oraz do maksymalnej depersonifikacji procesu badawczego, redukującego do minimum wpływ osoby badacza na osiągane wyniki5. Z powyższych dążeń wynikają szczegółowe dyrektywy dla konkretnych metod stosowanych w empirycznej socjologii, np. w badaniach ankietowych dąży się do standaryzacji pytań. Standaryzacja usprawnia niewątpliwie opracowanie odpowiedzi, ale równocześnie upraszcza też badaną rzeczywistość, ponieważ pozwala na uchwycenie tylko tego, co da się sprowadzić do przyjętych standardów, norm itp.

Jak trudno sformułować metodologicznie poprawne pytania w ankiecie i jak liczne pułapki czyhają na badających przy interpretacji zebranych odpowiedzi ukazują socjologowie, którzy zajmują się problemami metodologicznymi6.

Unikanie tzw. „pytań otwartych" w ankietach i zastępowanie ich „pytaniami zamkniętymi" w celu osiągnięcia standaryzacji nie daje badającemu wcale takich samych możliwości, jak np. fizykowi stosowanie identycznych narzędzi pomiaru dla określenia danych parametrów. Bowiem o ile równe słupki rtęci w jednakowych termometrach są niewątpliw...