- W Boga - wierze. Natomiast nie bardzo wierzę w to, co ludzie mówią o Bogu.

Józef Ignacy Kraszewski

Jaszka Orfanem zwanego żywota i spraw pamiętnik

Jagiełłowie do Zygmunta

Andrzejowi Hrabiemu Mniszchowi1

jako wdzięczne wspomnienie chwil

spędzonych w Paryżu, r. 1883,

Z Wyrazem Najgłębszego Szacunku przesyła

Autor

Drezno Wrzesień 1883

W imię Trójcy Przenajświętszej. Amen.

Przyrodzona każdemu człowiekowi, złego i dobrego w tym życiu zażywając, a na lepsze pracując — pożądać, aby po nim pomiędzy ludźmi pamięć na ziemi została. Przeto się kładną grobowe kamienie i piszą księgi, z których każda niczym innym nie jest ino człowiekiem, a że człowiek z wieku swego wyszedł jak kurczę z jaja, więc zarazem księga i czasem jest, o którym daje świadectwo,

Ja też, maluczkie stworzenie, słabości tej czy prawu ulegając, z żywota mojego długiego, wielu przygodami niepoślednimi odznaczonego, sprawę zdać pragnę, jakom na ten mizerny świat przyszedł i jak z pomocą a za miłosierdziem bożym, acz nie bez grzechu i obłędów, po nim szedłem ku temu kresowi, który pewnie już dziś jest bliskim.

Małymci i nie znaczącym byłem i jestem, a żywot mój do wielu innych podobien, alem to szczęście miał, żem się o wielkich i znaczących ocierał, na nich prawie nieustannie patrzałem — pisać więc o czym się znajdzie, nie o samym sobie.

Przeciąg też czasu niemały dał mi Pan Bóg przeżyć na tym padole, gdzie, jak na pobojowisku, co dzień niemal padających obok mnie widziałem, co dzień sam paść się spodziewałem i cudem prawie doszedłem późnej starości.

Ilu ich było, mój Boże, co i sił mieli nade mnie więcej i prawa do życia, a w kwiecie kosą podcięci padli, gdy ja jako łopuch i pokrzywa pod płotem stojąca ocalałem.

Aby świat ten zrozumieć, chyba nie z niego patrzeć potrzeba na sprawy ludzkie i losy, przecież wierzyć musimy, iż to, co się dzieje, sprawiedliwym i dobrym być musi. Nim więc pisać rozpocznę, naprzód zeznać muszę uroczyście, że jako za życia fałszem ust moich nie zmazałem nigdy, tak i kart tych nim nie zbruczę, pisząc prawdę czystą, choćby się do niej przyznać wstyd było. Nie będę fałecznie2 przodków sobie wymyślał żadnych, ilem wiedział, tyle wyznam, a nie wszystko w życiu własnym było dla mnie jasnym. Takie było już przeznaczenie moje.

Od tego więc poczynać muszę, ani się sromam wyznać, że ani roku urodzenia mojego, ani rodziców moich nie znam. Wina w tym nie moja, żem na ten świat przyszedł pono jako gość nieproszony. To tylko zaznaczyć mogę, iż żywot rozpocząłem w tych leciech, gdy wielkim księdzem litewskim był Kaźmirz, Jagiełłowy syn wtóry, za panowania w Polsce Władysława, który zginął, nieodżałowane panię, pod Warną walcząc z pogany3.

Z dzieciństwa mojego mato co mi się w pamięci pozostało, a to, co sobie przypomnieć mogę, dlatego się może w umysł młody wraziło, że te pierwsze lata życia nie płynęły mi jednostajnie, a było w nich już dla dziecka zagadek i niespodzianek wiele.

Kobieta uboga, prosta mieszczanka, której imię było Sonka, a po mężu ją Gajdysową mianowano, opowiadała się matką moją, chociaż, jak się potem okazało, nią nie była. Mąż jej, Gajdys, na zamku miał około stajen książęcych zajęcie, był nad nimi starszym dozorcą, przy czym i młodsze źrebce ujeżdżał. Człek był dobroduszny, jako to najczęściej siłacze i olbrzymy bywają, którym Pan Bóg daje zimną krew, gdy małym i słabszym kipi ona w żyłach. Mówił mato, śmiał się rzadko, jadł dużo, pił chętnie.

Mieszkali Gajdysowie we dworze pod zamkiem dolnym u furty, od której klucz miał dozorca, tak że z rana wstawszy mógł zaraz do stajen przejść, od których nawet rżenie koni po nocach nieraz słychać było.

Domostwo choć drzewiane wygodne było i zaciszne, a że Gajdys żołd miał dobry, przy czym zboże, sukno, płótno i skóry mu ze skarbu co rok wydzielano, a podarki częste się trafiały — działo się więc im dobrze.

Krom mnie mieli Gajdysowie tylko o parę lat starszą niż ja córeczkę, Marychnę. Jam też zwał się ich własnym dzieckiem, a nie mogę powiedzieć, tylko że Sonka tak się ze mną obchodziła, takie dla mnie serce miała, jakbym w istocie był jej synem. Później się to dopiero okazało, że Gajdysowie przez miłosierdzie mnie wzięli i jak dziecko własne hodowali, bo snadź rodzice moi przyznać się do mnie czy nie mogli, czy nie chcieli. Nie będę ich sądził ani im tego wyrzucał.

Wychowywałem się więc z prosta, nie nawykając do pieszczot i wykwintów żadnych, na chlebie razowym, mleku i kluskach, ni też do zbytku, od chłodu i słoty strzeżony, za co Panu Bogu dziękuję, bo później mi niejeden trud, niewygodę, niedostatek łatwiej było znosić, zawczasu się obywszy z nimi.

Ale nie zawsze jednako bywało. Powszednich dni Gajdysowie tak się ze mną jak z Marychną obchodzili — a niekiedy zjawiły się dla mnie jakby świąteczne i słoneczne doby. Nadchodziły one niespodzianie, gdy w różnych porach we dworku się zjawiała nagle kobieta młoda, cała szatami otulona, z twarzą osłoniętą, którą gdy odkryła, oblicze się ukazywało dziwnej piękności i blasku. Naówczas do chaty jakby promień wpadł słoneczny z nią razem.

Gajdysowa ledwie rękę jej ucałowawszy spieszyła drzwi zaraz na skobel zasunąć i choćby kto się dobijał, to go już nie wpuszczano.

Przybyła pani rzucała się na mnie, porywała, sadzała na kolanach, okrywała pocałunkami, przyciskała do piersi, śmiała się razem i płakała.

Nawykły tak byłem do tego, iż mi przynosiła słodycze, zabawki dziecięce, przyodziewek różny, wygodny a nie bijący w oczy — żem za nią tęsknił, a gdy odchodzić miała, trudno minie od niej oderwać było.

Nieraz, sam nie wiem, jak się to działo, ale pieszczotami jej utulony, objąwszy ją za szyję, na kolanach jej usypiałem, a słodszego snu w życiu nad ten nie było dla mnie.

Ale niekiedy wiele czasu upływało, a widać jej nie było, to znowu przez dni kilka z kolei wracała ciągle i dłużej przesiadywała. Nie można było odgadnąć ani kiedy się ona zjawi, ani na jak długa Wpadała czasem jak po ogień, a ledwiem miał czas objąć ją i przytulić się — uchodzić musiała.

Gajdysowa i mąż jej, oboje z wielkim dla niej byli poszanowaniem, ona też im łaskawą i wielce dobroczynną. Nie odchodziła nigdy prawie, coś dla nich, dla Marychny i dla mnie nie zostawiwszy.

Gdym mówić począł, kazała mnie nieznajoma pani matką siebie zwać; Gajdysowa też tak mianowałem i miałem ich naówczas dwie, a Bóg widzi, nie wydawało mi się, aby było nadto.

Ta matka, którą rzadziej widywałem, psuła mnie i pieściła, gdy Gajdysowa surowszą daleko będąc naprawiała to, co tamta zepsowała. Prostej kobiecie serce rozumu dolewało. Znała ona to dobrze, iż losy moje przyszłe niepewne były, więc zmięknąć mi nie dopuszczała. Owszem, umyślnie na chłód, na słotę, do roboty mnie pędzała, ciągle to powtarzając, że Bóg wie jeden, co mnie czeka. Więc, jak skorom chodzić począł, razem ze starszą Marychną boso musiałem w podołku z podwórka trzaski obmokłe przynosić, drób zapędzać, małe posługi w domu spełniać, więcej dlatego, abym się nazwyczajał do wszystkiego, niżby gwałtowna była potrzeba.

Dla starszej córki swej Sonka bywała często surową, nieraz się jej kuksaniec dostał, mnie też bywało połaje, popchnie czasem, gdym szedł leniwo, ale nie uderzyła nigdy. Jeżelim co zbroił, a przewinił srogo, wówczas brzozowy winnik, jakich do łaźni używano, zza pieca dobywała i nim mi groziła, ale na plecach moich nigdy on nie postał.

Sam Gajdys w domu siadywał mało. Jam też z nim niewiele miał do czynienia, ale i on dobrym dla mnie był, a z dala mi się uśmiechał. Wychodził zwykle z domu o świcie, potem jeść powracał, dwa razy we dnie, a wieczorem bywało i tak, że napity przyszedł. Wówczas już prosto się kładł i zasypiał.

Pani ta, która, mi się matką nazywać kazała, dopókim młodszym był, przychodziła częściej — a potem coraz rzadziej… Wówczas niekiedy długo na osobności rozmawiała z Gajdysową, płakiwała trzymając mnie na kolanach, tak że ciepłe jej łzy dobrze po dziś dzień na twarzy mojej pamiętam.

Bywało, że mnie osmolonego, nieumytego zastała — ale i chwili nie chcąc stracić, takim brała na kolana, jakim byłem, nie dawszy nawet Sonce ręcznikiem mnie otrzeć.

Pamiętam i to, com naówczas ledwie mógł zrozumieć, że ciągle do ucha jedno mi powtarzała:

— Nie zapomnisz ty o mnie? Nie zapomnisz?

Tak razu jednego przybywszy poruszona, smutna, blada, płacząc powiesiła mi na szyi, na mocnym sznurku, krzyżyk błyszczący, nalegając a przykazując mocno, abym go nigdy a nigdy nie zrzucał i nie stracił.

Do dziś też dnia ostał się on cudem na piersiach moich.

Długi potem czas nie widziałem jej wcale, a gdym się o nią tęsknie dopytywał, Sonka mi odpowiadała, że odjechała daleko i nikt nie wie, kiedy znowu przybyć będzie mogła.

Rosłem tak dziko jak one pokrzywy i łopuchy pod płotem i pospolita dziatwa wiejska i miejska, zabawiając się z rówieśnikami, ich językiem mówiąc i obyczaje przejmując.

Do kościoła zamkowego stara Gajdysową mnie i Marychnę czasami tylko na święta prowadziła, a we dni powszednie, choć niedaleko do niego było, boso i w koszulinach nie ważyliśmy się. Nauczono nas tylko żegnać się, pacierza trochę i gdy księdza spotkamy, w rękę go całować.

Małym jeszcze byłem, gdy — pamiętam, jak się dnia jednego strasznie zawieruszyło na zamku i w mieście — bo strach jakiś poszedł po ludziach, że nam naszego wielkiego księdza Polacy chcą sobie odebrać na króla.

Jednak do tego nie przyszło na razie i Kaźmirz w Wilnie pozostał. Odjeżdżał tylko parę razy, ale powracał wprędce. Utkwiło mi to w pamięci, bo gdy wyjeżdżał, ludzie go przeprowadzali, a powracającego witali z radością wielką jak ojca, choć młody bardzo był. Potem nagle w zamku się zrobiło pusto. Gajdus około stajen nie miał tak dalece co robić, bo w nich mało co koni zostało. Siadywał w domu, a biedował, bo na próżniactwo skazany był.

Znowu lat kilka tak upłynęło. Pani owa, o której dobrze pamiętałem i dopytywałem o nią, bardzo rzadko i na krótko się pokazywała u Gajdysów. Nie zapominała jednak o mnie, bo Sonka z odzieży, obuwia coś nowego mi dając powiadała, że to wszystko miałem z jej łaski.

Jednego dnia Sonka stara, która cały dzień chodziła posępna mrucząc sama do siebie i wzdychając, jak miała we zwyczaju, gdy jej co dolegało, siadłszy wieczorem na ławie przy piecu, do siebie mi przyjść kazała. Pogłaskała mnie i pocałowała, bo miała macierzyńskie dla mnie serce i zaczęła coś mówić, czego w początku zrozumieć nie mogłem, zapowiadając mi, że w końcu trzeba będzie mi gdzie indziej jechać i Gajdysów opuścić.

Rozpłakałem się mocno, wołając, że nie chcę i nie dam się stąd wziąć nikomu. Stara mnie uściskała i uspokoiła, więcej już nie chcąc mówić nic… Utkwiła mi groźba ta w pamięci i strach ogarnął, ale przeszedł wkrótce, gdy potem nie zmieniło się nic i przez czas dosyć długi mowy o tym nie było.

Naraz jednego dnia Sonka nic mi już nie powiadając zabrała się do mycia i czesania od rana, przyodziała mnie jak na święto, choć dzień był powszedni i na zapytanie, co to znaczyć miało, oznajmiła, że z Gajdysem mi pójść pozwoli patrzeć jak Kaźmirz, który już królem był, ale oni go tu zawsze wielkim księdzem nazywali — do Trok na łowy jechać będzie.

Naliczyła mnie, ażebym gdy nade drogą, którą ma przejeżdżać, staniemy, jak tylko ujrzę orszak pański, zaraz czapkę zdjął, a gdy się przybliży, głową do ziemi przypadł pokłonem.

Ciekawy byłem jak każde dziecko, więc gdy potem Gajdys mnie za rękę wziął prowadzić, choć się trochę obawiałem, szedłem rad zobaczyć tego wielkiego księdza, którego tylko z daleka widywałem, bo my dzieci uciekaliśmy i kryliśmy się przed obcymi… Powiadano nam, że przed nimi ludzie jadą przodem z biczyskami, którzy gawiedź i dzieci precz smagają.

Dnia tego, choć stary jestem i mógłby mi był wyjść z pamięci, nie zapomniałem dotąd, a stoi on tak żywo przed oczyma moimi, jakbym go wczoraj oglądał… Staliśmy nade drogą u zamkowej bramy, a było nas ludu dosyć, Gajdys przecie tak siebie i mnie umieścił, ciągle za rękę trzymając, żeśmy w pierwszym rzędzie byli.

Przez otwarte wrota w podwórzu zamkowym widać było dwór pański, który się szykował; jedni ze psy, z sokołami drudzy, z oszczepami, dzidami, panowie konno, wozy pod zwierzynę za nimi.

Mogłem nawet rozróżnić łatwo Polaków od naszych Litwinów po odzieży i kołpakach, bo Polacy strojniejsi byli i śmielsi niż nasi. Kilkoro paniąt, co na króla czekali, tak bez mała wyglądali jakby też książętami byli albo królewiczami. Choć się to na łowy wybierało, ale stroje mieli błyszczące od złota i srebra, a szable, kołczany i łuki lśniące całe.

Po tłumie jakby drżenie poszło. Tst! Tst! — stawali wszyscy cisnąć się naprzód, odkrywały się głowy, orszak z zamku wyruszać począł.

Szła naprzód czeladź ze psy i sokołami, z sieciami, z różnym rynsztunkiem, psiarze, łowczowie, dwór, a za nimi dopiero ukazali się panowie. Przodem jechał król, koło którego jakieś książątko tuż u boku postępowało, tak konia wstrzymując, aby królewski przodem szedł zawsze. Siedział na koniu gniadym, pokrytym suknem zielonym ze złotem, w sobolim futerku, bo jesień była, w kołpaczku też z kun czy sobola, z mieczem u boku, a drugim u kolana, twarz rumiana, ciemna i jakby opalona, z żywymi oczyma czarnymi śmiała się wesoło, bo wiadomym było, że tak jak ojciec łowy lubił, a nie miał dnia szczęśliwszego, jak gdy ruszył w lasy ze psy na myślistwo. Długi ciemny włos spadał mu na ramiona, a postawę miał pańską taką, że nie potrzeba było palcem nań ukazywać, iż on tu panem. Każdy w nim poczuł króla.

Śmiała mu się twarz, gdy coś rozpowiadał jadącemu przy sobie książęciu, ale pomimo to coś w niej surowego i poważnego trwogę patrząc nań obudzało. I tegom później zawsze doświadczał, często się zbliżając do Kaźmirza, iż choć dobrym, szczodrym, łaskawym się okazywał, majestat go jakiś zawsze otaczał, a groza i smutek z oczów jego patrzały.

Czapczynę moją zawczasu z głowy zdjąwszy przypadłem głową też do ziemi, już na zbliżających się patrzeć nie śmiejąc, aż Gajdys mnie podniósł i kazał prosto stać, a śmiałym być.

Gdy oczy podniosłem ku Kaźmirzowi, postrzegłem, że on w Gajdysa się począł wpatrywać i jakby czegoś przy nim szukać oczyma. Aż jego oczy we mnie pilno wlepione zobaczyłem i uląkłem się, tak że mi się na płacz zbierać zaczęło i gdyby mnie za rękę nie trzymał Gajdys, uszedłbym pewnie.

W tej chwili król właśnie z wolna podjechał ku nam tuż, przystanął nieco i odezwał się do tego, którego ojcem nazywałem:

— Gajdys, syn to twój?

Z pokłonem niskim potwierdził to dozorcą stajenny, król w, milczeniu długim przypatrywał mi się, twarz mu spoważniała, nie rzekł już nic, koniowi ostrogę dał i ruszyli dalej.

Lżej odetchnąłem dopiero, gdy się oddalili, a Gajdys krótko coś pomówiwszy z tymi, co go otaczali, do domu mnie poprowadził.

Zaledwieśmy tu przyszli, gdzie Sonka już w progu na nas niespokojna oczekiwała i Gajdysowie coś z sobą po cichu szeptać poczęli. Ja też ośmielony a dumą przejęty, żem tak blisko króla był, począłem Marychnie opisywać orszak i panów i wszystko, com tam oglądał.

Tegoż dnia wieczorem Gajdys na zamek poszedł i dosyć tam długo zabawił, a gdy wrócił, po cichu się naradzali z żoną.

Skoro nazajutrz Sonka się znowu wzięła do umywania i czesania, a gdym zapytał, czy z ojcem gdzie pójdziemy — odpowiedziała pomyślawszy:

— Czas się tobie uczyć. Ojciec cię zaprowadzi do wikarego, co przy kościele zamkowym mieszka, ten ci nauczycielem będzie.

Struchlałem słuchając, bo nie mogłem pojąć, do czego mi jaka nauka służyć miała i co to znaczyć mogło. Uczułem też, że to groziło utratą tej swobody, której dotąd używałem i zacząłem płakać.

Nauka w myśli stawała mi z rózgą razem. Nie wiem już, jak Gajdys mnie zaciągnął na Kanonię i ze łzami w początku nie widziałem nic, głos tylko nad sobą usłyszawszy w izbie sklepionej, do której weszliśmy.

Na próżno opierałem się kryjąc poza Gajdysem, popchnięto mnie gwałtem naprzód; dwie duże, suche, kościste ręce podchwyciły i schylona tuż siwa głowa zaczęła głosem łagodnym uspokajać mnie razem i śmiać się.

Niewielem rozumiał, co do mnie mówił nauczyciel ów przyszły, lecz po chwili trochę ochłonąwszy ciekawość mnie wzięła przypatrzeć się temu nowemu panu, któremu mnie na pastwę dać miano. Siedział przede mną stary człek, słusznego wzrostu, kościstej budowy, chudy, z głową i twarzą pociągłą, w sukni długiej czarnej i przypatrywał mi się, rękami coś ukazując, szepcząc coś niezrozumiałego, ale łagodnie i uspokajająco brzmiącego.

To wiem, że ze mnie dnia tego słowa dobyć nie mógł, choć i po głowie głaskał i po ramionach klepał. Dał mi więc pokój, do Gajdysa mówić coś zaczął, z drugiej izby chłopaka wywołał trochę starszego nade mnie i razem z nim odpuścił mnie do domu, zapowiadając, iż nauka nazajutrz pocznie się rano.

Rozumnie to bardzo uczynił ksiądz wikary Łukis, że za towarzysza mi dał chłopię, którego choć nie znałem bliżej, widywałem je w ulicy. Z tym porozumienie się łatwiejszym było.

Otóż w jaki sposób naukę moją rozpocząłem u wikarego, który po kilku dniach całkiem mnie do siebie ośmielił i dzikość moją ugłaskał. Niech Bóg miłościw będzie duszy jego, wielem mu ja winien i modlę się codziennie za niego. Na nauczyciela dziatek stworzony był ksiądz Łukis, bo kochał je, a cierpliwości był świętej i można powiedzieć nadludzkiej. Z uśmiechem dobrotliwym na ustach pokonywał krnąbrności nasze, lenistwo i ociężałość umysłu, nieznużoną swą łagodnością a wytrwałością niesłychaną.

Ze mną stało się to, czego pewnie ani on się nie spodziewał, ani ja sam po sobie. W początku do tej nauki jakiejś najmniejszej nie miałem ochoty, wstręt i obrzydliwość; postanawiałem opierać się tak jak koń, który się najeździć nie daje, bo wie, że potem na sobie ciężar dźwigać będzie musiał. Tymczasem nagle obudziło się coś we mnie: ciekawość, ochota, pragnienie i z dnia na dzień zupełniem się odmienił. Co to było i jaka mnie tknęła dusza boża — nie wiem.

Od tej chwili nauka mi poczęła iść z taką łatwością, jak gdybym tylko przypomniał sobie to, co dawno umiałem i zabyłem. Zdumiewał się ksiądz Łukis i cieszył niezmiernie, całując mnie w głowę, a nad miarę chwaląc. Niedawno ostatni, wyprzedziłem innych uczniów i tak mnie gorąca żądza jakaś brała wszystko umieć, wiedzieć jak najwięcej, żem i zabaw wszelkich i pustot się wyrzekł dziecięcych.

W drugim roku potem ksiądz Łukis począł przebąkiwać, że mnie do innej szkoły dać potrzeba, ale rok cały potem zostałem jeszcze przy nim.

Życie moje całkiem się przez tę naukę zmieniło i w domu inaczej się ze mną obchodzono, patrzano na mnie inaczej. Sonka smutna była, Gajdys milczący, z Marychną na dawne zabawy czasu wcale nie miałem. Powoli się oswajając z tą myślą, że mi gdzieś indziej jechać przyjdzie, gotowałem się do podróży.

Ksiądz Łukis mówił mi o Krakowie, jam też teraz obawy nie miał, ale ciekawość i pragnienie wielkie. Żal ml było Gajdysów i Wilna, bom się do moich przybranych rodziców przywiązał, ale obiecywałem im i sobie, że w Krakowie się wyuczywszy powrócę nazad.

Od lat kilku opiekunki tej nieznajomej, która mi krzyżyk na piersi zawiesiła, już nie widywałem. Mówiła Gajdysowa, że odjechała daleko. Od czasu do czasu tylko przychodziły od niej podarki i pozdrowienia, a gdym pytał, czy ją kiedy widzieć będę, stara Sonka głową pokręcając odpowiadała wątpliwie:

— Bóg to wie, moje dziecko.

Trzeciego roku nauki mej u ksiądz Łukisa nadjechali panowie jacyś na zamek z Krakowa dla narady z wojewodą i ksiądz Łukis ściskając mnie zapowiedział, że zapewne ja z nimi do Krakowa się teraz dostanę, że takie były rozkazy.

Ale czyje one były, kto je dawał, kto się mną opiekował, nie mówiono mi. W chacie Gajdysów smutne się poczęły przygotowania do tej mojej w świat wyprawy. Oboje oni nawykłszy do mnie, rozstawali się ze mną z boleścią, chociaż przyrzekłem im, że do nich powrócę. Ja sam nie wiem, czy więcej bolałem nad tym, że ich i Wilno opuszczę, czym goręcej pragnął do Krakowa się dostać. Młody umysł każda nowość zaprząta, a mnie więcej jeszcze chciwość tej nauki, o której ksiądz Łukis powiadał zawsze, że jest studnią niezgłębioną, ciągnęła urokiem wielkim.

Wyznać jednak muszę, że choć naówczas chłopięciem byłem, w którego wieku mało się jeszcze troszczyć zwykło o siebie i losy swe, mnie jednak niektóre życia przygody już do myślenia wiele dawały. A gdym, nie rozumiejąc ich dobrze, Gajdysowej o wytłumaczenie pytał, odpowiedzi jej jeszcze więcej ciekawość moją drażniły.

Gajdysowa długo bardzo milczeniem mnie zbywała, gdym dopytywał i o tę panią, która ani się matką naprzód nazywać kazała, a potem nagle opuściła i o tych, co się mną opiekowali teraz i o to, do czego mnie w przyszłości przeznaczano.

Dopiero gdy Gajdys zapowiadać coś zaczął, że mnie bodaj przybyli panowie polscy do Krakowa z sobą zabiorą, stara, co mnie wychowała, płacząc a ściskając lamentować nad tym poczęła i usta się jej rozwiązały.

Prawda, że też ja przez tych parę lat nauki u ksiądz Łukisa, obcowania z nim i ze starszymi uczniami, bardzo nad wiek mój dojrzałem, zostałem się aż nadto poważnym i wszystkiego przyczyn dochodzącym. Rozumiała to dobrze Gajdysowa, że teraz ze mną jak ze starym mówić może, a nad losem moim bolejąc chciała mi dać naukę i przestrogę, nie spodziewając się, aby mnie już widzieć mogła, co też na nieszczęście moje się sprawdziło. Więc gdy przyszło do przygotowań ku tej podróży, która we mnie i strach i pożądliwość obudzała, a Gajdysowa to mi męstwa dodając, to go łzami swymi odejmując, więcej jeszcze niż kiedy krzątała się koło mnie, wieczorem jednym przyszło do otwartej z nią rozmowy.

Matką–m ją zwał, na co wzdychając odpowiedziała:

— Wiedz to, Jaszku mój, że chociażem cię, Bóg widzi, kochała i kocham jakbym była rodzoną, przecież nią nie jestem…

A gdym żywo zapytał:

— Więc któż mi ojcem, a kto matką? — naprzód płakać poczęła, długo mówić nic nie chcąc, a potem się odezwała:

— Taka dola twoja, że ty ani matki twojej, ani ojca nigdy znać nie będziesz… Sierotą przyszedłeś na świat, ani pytaj, ani dochódź.

Oburzyło mnie to, bo już wprzódy chłopcy prześladowali mnie nieraz, żem spod płota, sroce spod ogona wypadł… i nieraz się o to biłem z nimi; począłem więc gorąco bardzo.

— Póki żyw, matko Gajdysowo — rzekłem — nie przestanę śledzić i dochodzić ojca i matki… Niech się dzieje, co chce.

Stara przestraszona tulić mnie i uspokajać poczęła.

— Ani się waż, ani myśl, ani sobie tym głowę zaprzątaj — rzekła. — Wyszłoby ci to na złe i życiem byś może przypłacić musiał… Póty spokoju i opieki nad tobą, dopóty ty jesteś sierotą. Co Bóg ci przeznaczył, to przyjm z pokorą, dochodzić darmo, bo niczego się nie dowiesz, a na siebie gniew ściągniesz i zemstę.

Ale mnie dotknąwszy tej struny bolesnej nie łatwo uchodzić było, a im Gajdysowa więcej uspokoić i nastraszyć chciała, tym mocniej mnie podrażniła. Wspomniałem jej o tej drugiej matce, której choć bardzo dawno nie widziałem, przecieżem ją pamiętał i czułem, że ona prawdziwą być musiała.

— Spotkam ją li gdzie w życiu — dodałem — choćby nie wiem ile lat na to czekać przyszło, poznam ją, a ona się mnie wyprzeć nie może.

Na co stara Gajdysowa odparła:

— Wyprzeć się musi, ty tego nie rozumiesz; ano żebyś ją spotkać mógł albo miał, niech ci się nie śni, nie może to być.

Chwilę podumawszy dodała żywo:

— Ona umarła, nie ma jej już na świecie… Dlaczegom ja tym słowom jej nie uwierzył, tego nie wiem, alem był prawie pewnym, że umyślnie to powiedziała, aby mi z głowy wybić szukanie matki.

Nadszedł potem Gajdys stary i rozmowa się przerwała, ale poszedłszy na mój siennik spać, oka zmrużyć nie mogłem, ciągle myśląc o tym, że ojca sobie i matki szukać powinienem, a upomnieć się o swe prawa. Widziałem od dziecka, że się rodzice opiekowali tymi, których im Bóg dał, za cóż ja miałem być wydziedziczony.

Nazajutrz i przez tych kilka dni, pókiśmy się do drogi gotowali, Gajdysowa przestraszona tą rozmową ze mną ciągle wracała do niej, starając się wmówić we mnie, że chcęli być szczęśliwym, powinienem sobie z głowy wybić rodziców, bom ich nie miał, ale im więcej to pragnęła mi wpoić, tym w duszy mojej rodziło się większe pragnienie odkrycia tej jakiejś tajemnicy, która moje pochodzenie odkrywała. Ażeby matka tamta w jedwabnych szatach, piękna owa niewiasta, młoda, umrzeć miała, jak zapewniała Gajdysowa, temu wierzyć nie chciałem.

W dziecinnej głowie z tego wszystkiego ile się snów i marzeń naroiło, co się nigdy ziścić nie miały, policzyć zaprawdę trudno.

Tymczasem do podróży się wszystko przysposabiało, a Gajdys jednego dnia przyniósł z zamku wiadomość tę, że nazajutrz ma mnie zaprowadzić i ukazać temu duchownemu panu, który z sobą do Krakowa zabrać obiecywał.

Gdym się Gajdysa ośmielił zapytać, kto to tym rozporządzał i mnie stąd wysyłał, groźno spojrzał na mnie.

— A tobie gołowąsie co do tego!? — zawołał. — Woli swej nie masz, co ci każą czynić powinieneś i nie pytać. Ja ci jestem ojcem, uprosiłem o to i tak się stanie, jak postanowiono.

Wiedziałem, że z nim się sprzeczać nie było można, milczeć musiałem.

Nazajutrz, jak zapowiedział, poprowadził mnie na zamek dolny, do izby, w której zastaliśmy księdza, w sukni, prawda, takiej jak oni wszyscy nosili, ale postawy gdyby dopiero się ze zbroi wywlókł, rycerskiej.

Ten zobaczywszy mnie, a snadź już o mnie wiedział wprzódy, namarszczył brwi i twarz mu się skrzywiła, ale zza stoła wstał i zbliżył się ku mnie, a jął w milczeniu jakimś smutnym przypatrywać. Potem wyszedłszy z zadumy zadał mi pytań kilka..

Chociaż dosyć wyglądał groźno, nie bardzom się go uląkł i odpowiadałem śmiało.

Słuchał uważnie, a w końcu spytał:

— A uczyć się chcesz? Żywom to potwierdził.

— To dobrze — rzekł klepiąc mnie po ramieniu — bo sierotą jesteś i nie masz na świecie nic i nikogo, a to co sam sobie pracą zarobisz, to twoje. Ludzie są miłosierni, ale na miłosierdzie zasłużyć potrzeba.

Znowu mnie to sieroctwo do żywego ubodło. Wtem ksiądz ów, jako później się dowiedziałem, Jan z Rzeszowa, co później biskupem był, ode mnie się odwróciwszy z cicha zapytał Gajdysa, jak mnie zwano.

Oprócz tego imienia Jaszka nie miałem innego, ksiądz nie wiem czemu Gajdysem mnie mieć nie chciał i dodał:

— Orfanem go nazwiemy.

I ot jakim sposobem do tego imienia przyszedłem, które mi na całe pozostało życie, bom do innego prawa nie miał nigdy.

Nie będę opisywał, jakem się z poczciwymi przybranymi rodzicami rozstawał we łzach wielkich i jak Gajdysowa, fartuchem łzy ocierając, przeprowadzała mnie jak mogła najdalej.

Panowie polscy, którzy z sobą zabierali sierotę, jechali dosyć dworno. Wszyscy oni, nie wyjmując duchownych, konno podróż odbywali, ale wozów szło za nami sporo, bo nie było takich gościńców i gospód, ani gęstych osad, aby się można obejść bez zapasu dla ludzi i koni.

Jechało z nami księży kanoników dwu, więc z prawa do plebanii i klasztorów zajeżdżać mogli o gościnę prosząc, ale na Litwie podówczas probostwa, kościoły, ba, nawet wsie nie były gęste. Często przychodziło w lesie popasać, czasem . i nocować pod wozami i małymi namiotkami, któreśmy mieli z sobą. Nie pamiętam już spełna, jaką drogę do Krakowa obrano, to tylko wiem, że księża i panowie chcieli koniecznie do cudownego miejsca i obrazu się dostać, który nie tak dawno Władysław książę opolski z Bełza sprowadziwszy, oddał pod straż zakonników paulinów4.

Wiele już naówczas o obrazie tym cudownym rozpowiadano, o czym się w drodze nasłuchałem, iż na tym stole malowany być miał, przy którym Rodzina Święta zasiadała, a nie kto inny jak Łukasz święty z pomocą anielską go malował, wpatrując się w oblicze Matki Bożej. Opowiadano, jako się tam cuda działy wielkie w miejscu tym i tłumy ludu zbiegały dla uczczenia go i uproszenia łask. Więc i ja w duszy postanowiłem w cudownym miejscu dopraszać się Matki Bożej, aby Ona mi matkę i ojca wróciła.

Nie pamiętam już, ileśmy dni do Częstochowej jechali, a to wiem, że zrazu wsadzony na wóz, gdym się potem naparł jako i drudzy do konia, dano mi go.

Nie przywykły do tak długiej podróży na niewygodnej a twardej kulbace, straszne męki wycierpiałem, ale mi na wóz z powrotem wstyd było iść i śmiechu napytać. Więc choć kości czułem jak połamane w sobie, a na nocleg przybywszy padałem gdyby ubity, wytrwałem do końca nie skarżąc się.

W podróży krom księdza Jana z Rzeszowa, który na mnie oko miał, nikt się nie troszczył i nie myślał o sierocie. Dwór panów rad był podrwić z wyrostka, a choć krzywdy mi nie czynił, szczególnych też nie miał względów.

Stanęliśmy nareszcie w Częstochowie, którą ja sobie wyobrażałem cale inaczej. Kościół był naówczas niewielki, klasztór przy nim niedokończony, murów dużo porozpoczynanych. Miasteczko dokoła drewniane i ubogie mi się zdało.

Nas księża paulini do klasztoru wzięli, a co się ze dworu nie pomieściło w nim, na mieście gospodę znalazło.

Nazajutrz rano wszyscy byliśmy już przed obrazem na nabożeństwie i klęczeliśmy wpatrując się w owo cudowne malowidło, a jam gorąco się modlił, prosząc, by mi Królowa Niebios ojca i matkę oddała.

Nie jednej, ale kilku mszy tu wysłuchawszy, ponieważ konie i ludzie wypoczynku potrzebowali, staliśmy przez ten cały dzień, słuchając nieszporów i litanii w kościołku. Ludu było dosyć, ścisk wielki.

Mnie ksiądz. Jan przy sobie na korytarzu nocować kazał, gdzie dla nas kilku słomy rzucono.

Po nieszporach i wieczerzy, gdym legł, natychmiast sen mnie głęboki ogarnął, ale mimo to zdawało mi się, że czuwam, i widzę, co się koło mnie dzieje. We śnie tym obraz cudowny ujrzałem przed sobą, ale z niego jakby żywe oblicze Matki Bożej na mnie patrzyło i zdało mi się, że łagodny głos słyszę.

— Przyjm z pokorą, co ci Bóg przeznaczył, a nie buntuj się, albowiem matki i ojca odzyskać nie będziesz mógł i nie powinieneś starać się o to, chceszli być spokojnym i szczęśliwym.

Rozpłakałem się przez sen wyrok ten słysząc; ale gdym się rano przebudził, tak mi się serce ścisnęło po tym, iż, w sen ten uwierzyć nie chciałem i lekceważyłem go sobie.

Z rana pierwszej mszy świętej jeszcze słuchaliśmy wszyscy u obrazu, po czym zaraz na koń siadać było potrzeba i w dalszą wyruszać drogę.

Piaszczyste i puste gościńce wiodły nas ku Krakowu i lasom, które ławą szeroką z tej strony go opasywały. Rzadko gdzie spotykaliśmy ubogie osady lub z dala je dostrzec było można.

...