- W Boga - wierze. Natomiast nie bardzo wierzę w to, co ludzie mówią o Bogu.

józef Czechowicz: wybór poezji,

oprac. Jerzy Kłak, Wrocław 1985, BN I, 199.

I. Dzieciństwo i lata szkolne.

Józef Czechowicz urodził się w Lublinie 15.03.1903; ojciec – Paweł, syn służącej, matka – Małgorzata z Sułków, oboje pracowali we dworze w Grabowie, a następnie osiedli w Lublinie, gdzie pracowali w Banku Warszawskim (Paweł pracuje tam jako woźny, a później inkasent). O swoim dzieciństwie Czechowicz pisze w wierszach jedyna i dawniej. Wiersze te ukazują dramat rodzinny poety. Miał przykre wspomnienia – ojciec chory umysłowo, młodszy od matki 10 lat. Dzięki ojcu poeta zainteresował się książkami. Uczył się w szkole rosyjskiej, skończył Seminarium Nauczycielskie Męskie, zdał maturę w 1921. W 1920 zaciągnął się do wojska.

   Słobódka i Opowieść o papierowej koronie.

Czechowicz pracuje jako nauczyciel w Słobódce, gdzie czuje się samotnie i jest znudzony. Wspomnienia publikuje w tekście Opowieść o papierowej koronie w Reflektorze. W Opowieściach... widać wpływ T. Micińskiego i modernizmu. Bohaterem jest autoportret autora – Henryk, zdarzenia wydarzają się w głowie Henryka, ozdobionej królewską koroną. Henryk próbuje popełnić samobójstwo z powodu nieodwzajemnionej miłości homoseksualnej.

  Pierwsze utwory.

              Czym się interesował? Była to: liryka rzymska, poezja prowansalska, poezja E.A. Poego, liryki francuskie i belgijskie z 2. poł XIX w., poeci włoskiego futuryzmu, poeci symbolizmu. Najwcześniejsze z jego liryków mają datę 1922; mają znamiona liryki młodopolskiej, urbanizm typu młodopolskiego.

   Reflektor i nowa sztuka.

              Lublin nie miał zorganizowanego życia literackiego. Wydawane pisma literackie: Lucyfer, Reflektor (red. W.Gralewski). Wokół tego czasopisma krystalizowała się grupa: Czechowicz, Bielski, Grajewski, Grędziński, teoretykiem był Bobrowski. W Reflektorze spotykały się różne tendencje, nurty artystyczne, był eklektyczny. Najważniejsza była nowoczesność, współczesny człowiek, na poetów Reflektora działał futuryzm i nowa sztuka. U Czechowicza przejawia się nowoczesność, rekwizyty cywilizacji technicznej, kult pędu, szybkości, ruchu, zdobywczy stosunek człowieka do przyrody, krajobraz ma funkcję użytkową. Programowym utworem poety tego czasu było Wyznanie (inspiracja filmem, pęd, tempo, skrót, brutalizm obrazów, intensywność życia, urbanizm). Futurystyczny kult maszyny, bohatera człowieka – robota znajdziemy w Inwokacji. Czechowicz często ujmuje krajobraz w sposób kubistyczny, zgeometryzowany. Stosuje niespokojny rytm i nieregularne tempo wiersza. Jego poezja nosi ślady wszystkich oddziaływań ówczesnej Europy. Lata 1924-1925 to artystyczne poszukiwania poety oraz kryzys – np. Kamienie w tonie pesymistycznym.

   Praca nauczycielska.

              Czechowicz realizował posługę nauczycielską, co robił z powołania pedagogicznego (?). Skończył Wyższy Kurs Nauczycielski w Lublinie, Instytut Pedagogiki Specjalnej w Warszawie, pracował w Szkole Specjalnej. Nawiązał kontakty literackie z Kwadrygą, Meteorem i Wilhelmem Horzycą (redaktor Drogi, gdzie Czechowicz wydrukował wiele swych utworów). Czechowicz wyjechał na stypendium do Francji i zajmował się też dziennikarstwem.

   Lubelski Związek Literatów.

              Powstał po wygaśnięciu działalności Reflektora, przy czasopiśmie Ziemia Lubelska. Związek powstał w 1932, prezesem została Franciszka Arnsztajnowa, Czechowicz był wiceprezesem, potem sekretarzem. Związek skupiał; wszystkich pisarzy z Lubelszczyzny, nie miał określonego programu. Związek miał mieć miesięcznik Strefa, której redaktorem miał być Czechowicz, ale nic z tego nie wyszło. Wydano tylko Antologię współczesnych poetów lubelskich, oprac. Ludwik Zalewski.

Pracował w: Ekspresie Lubelskim, Ziemi Lubelskiej, . Marzył o własnym dzienniku. Podpisywał się jako redaktor w Kurierze Lubelskim, ale wycofał się (bo ten dziennik podupadał, miał problemy materialne, mały nakład) i przeniósł się do Dziennika Lubelskiego (gazeta żyła tylko 9 dni). Te doświadczenia przydały się, gdy zaczął pracować  w Wydziale Wydawniczym Związku Nauczycielstwa Polskiego w Warszawie.

   Związek Nauczycielstwa Polskiego.

              Czechowicz, gdy dostaje tę posadę, przenosi się do Warszawy. Jest sekretarzem redakcji Głosu Nauczycielskiego, później redaktorem Promyczka oraz Miesięcznika Literatury i Sztuki. Z powodu rozwiązłego trybu życia i homoseksualizmu musiał zrezygnować z pracy.             

   Krąg Czechowicza.

              W Lublinie skupia wokół siebie grupę młodych poetów (awangarda lubelska) i pomaga osiedlić im się w Warszawie. Zorganizował imprezę w 1933 pt. najazd Awangardy na Warszawę. Był przywódcą tzw. Drugiej awangardy. Objął stanowisko sekretarza Pionu, potem pracował w Polskim Radiu.

Czechowicz przenosi się do Lublina Tam umiera 9.09.1939 podczas bombardowania.

   Utwory dramatyczne.

              Czasu jutrzennego, Jasne miecze i Obraz to jednoaktówki wydane w 1937 w Pionie. W 1938 wydał jednoaktówkę Bez nieba w Piórze. Chciał napisać dramat o Bolesławie Śmiałym. Jednoaktówki wyrastają z liryki Czechowicza, dopełniają jego twórczość; częsty motyw: człowiek a społeczeństwo, artysta a świat, wątek wyobcowania, stosunek artysty do rzeczywistości. Czechowicz nie zmierzał ku dramatyzmowi akcji i zdarzeń, ale raczej postaw i myśli; zamiast sytuacji są rozmowy, dużą rolę gra nastrój, wybór scen, dramaty mają charakter wizyjny.

Czechowicz tworzył też słuchowiska radiowe.

   Proza.

              Czechowicz jest autorem Opowieści o wielkiej koronie (wydana w latach debiutanckich). Potem skupił się głównie na poezji. Pracował nad epopeją Berło, ale chyba zostało zniszczone. Przed wojną napisał wiele opowiadań i nowel, np.: Litery, Koń rdzy, Ludzie, konie, deszcz, Jama – opierają się one na wojennych motywach. Stworzył „skróty powieści”, np.: Lelela, Sektanci albo „Matka”, Wagon. Chciał skodyfikować owy gatunek – „skrót powieści”. Akcja tych utworów jest fantastyczna, baśniowa, zawiera wiele pokrewieństw z liryką Czechowicza, ale rzuca też na nią nowe światło.

   Twórczość dla dzieci.

              Czechowicz najwięcej pisał dla dzieci, gdy był redaktorem Płomyczka (również pisał pod pseudonimem). Widoczne są nawiązania do kołysanki i poezji ludowej.

   Przekłady Czechowicza.

              Największy dostęp miał do twórczości rosyjskiej – tłumaczył dramaty Błoka, poezję Lermontowa, Cwietajewa, Jesienina, autorów słowackich, czeskich i ukraińskich (O.Olżycz i Pawło Tyczyna). Ważne miejsce zajęła też poezja francuska: Apollinaire oraz anglosaska: Blake, Whitman, Kipling, Joyce, T.S.Eliot (pierwsze przekłady tego poety w Polsce). Podejmował tłumaczenia prozy głównie ukraińskiej i angielskiej (pierwszy polski fragment Ulissesa Jamesa Joyce’a). Słaba znajomość języków sprawiła, że wartość tych przekładów jest dyskusyjna, ale była inspiracją dla jego twórczości.

   II. Poezja śmierci i zagłady.

              Dwa pierwsze zbiory poezji są w tematyce urbanistycznej, ale pojawiły się w nich oznaki zagrożenia oraz motyw śmierci. Śmierć u Czechowicza wyznacza punkt odniesienia dla spraw tego świata, stanowi symbol wszystkich wartości transcendentalnych. W drugim zbiorze dzień jak codzień odbywa się walka dwóch postaw: ziemia – niebo. Widać nawiązanie do pierwotnych przekonań o jedności człowieka z ziemią, ale powstaje wątpliwość, czy rzeczywistość widzialna jest całością świata, czy może zaspokoić ludzkie pragnienie (pragnienie rzeczywistości lepszej). Życie zwykłe wiązane jest z kategorią wiezienia, koszmaru (więzienie).  W zbiorze ballada z tamtej strony śmierć stała się motywem głównym, pozbawiona jest wymiarów osobowych, ale jest konkretna (w formie motyla, wichru, w snach). Najpierw śmierć nazywana jest po imieniu, później zaczyna się pseudonimować (staje się symbolem, aluzją). Narzuca swą obecność, ale nie budzi grozy, jest raczej fascynująca. Podmiot liryczny nie ucieka, ale poddaje się jej. Wokół śmierci pojawiają się słowa-klucze: niewidzialny trzepot, czarny kolor (hymn, ballada z tamtej strony), chłód, zimno, wiatr, oddech, chwytanie za gardło, noc, słowa związane z czasem, cień, mrok, świecznik, popiół (pod popiołem). Bardziej aluzyjny związek ze śmiercią mają słowa: czarne róże, płomyk, sen, sierp (mały mit). Czechowicz posługuje się symbolami konsekwentnie, czerpie z mitologii (mityczny obraz kobiety złowrogiej wychodzącej z wody, mit prometejski, mit o Hadesie, o Dedalu i Ikarze) i folkloru. Śmierć stanowi z jeden z elementów obrazowych, ale dzięki bogatej symbolice i promieniowaniu na całe otoczenie słowne, zabarwia je, określając w ten sposób tonację całości. Czechowicz dokonuje deifikacji śmierci, kreuje ją na bóstwo (mit śmierci). Wyraźna jest też dialektyka życia i śmierci, rzeczywistości i pozorów – to tworzy napięcie, dramatyzm poezji Czechowicza.

   Niepokój i katastrofa.

              Czechowicz uczestniczył w 1920 w wojnie jako ochotnik i wrócił z urazami fizycznymi i psychicznymi. Drugie źródło katastrofizmu Czechowicza zawiera się w jego pojmowaniu świata. Tworzy wizerunek świata, który częściowo zbieżny jest z wizją Heraklita. Rzeka (i inne motywy akwatyczne: morza, oceany, wiry i wodospady) nie oznacza spokoju, ale symbolizuje płynność i niestałość rzeczy (katastrofizm egzystencjalny). Wspomnienia z wojny najpełniej realizują się w dwóch ostatnich tomach: nic więcej i nuta człowiecza. Ważnymi symbolami katastrofizmu są: koń (upostaciowienie sił żywiołowych, miażdżących), czerwień (płomień), sen, burza, noc. Badacze przedstawiają trzy źródła katastrofizmu Czechowicza: wojna 1920, lata wielkiego światowego kryzysu ekonomicznego 1929-1932 oraz okres u progu wojny. Obok buntu pojawia się poczucie beznadziejności, zagubienia, bezradności. Koncepcja świata jako rzeki pojawia się w Piosence ze łzami, świecie, wąwozach czasu. Rzeka to chaos i zapowiedź tragicznego końca.  Widać wpływ Heraklita, czasem wizja zagłady przez wodę scala się z zagłada przez ogień (żal) – doprowadzenie do konfrontacji dwóch żywiołów. Zagłada jest konieczna, bo ma moc oczyszczającą, odradzającą świat, tworzy drogę pod coś nowego. W autoportrecie poeta ukazuje własne przerażenie (Czechowicz katastroficznie widzi też własny los, widzi katastrofę i ją przeżywa). Jeden z ostatnich wierszy żal zamyka nurt katastrofizmu.

NURT KATASTROFICZNY – zjawisko ideowo-artystyczne w polskiej poezji drugiego dziesięciolecia, polegało na symboliczno-klasycystycznym, niekiedy z nalotami nadrealizmu bądź ekspresjonizmu podawaniu tematów, jakie sugerowały i zapowiadały nieuchronną katastrofę historyczno-moralną zagrażającą ówczesnemu światu, tematów o osnowie poważnie filozoficznej, a także społeczno-filozoficznej (K.Wyka: Wspomnienie o katastrofizmie); do tego nurtu należeli poeci skupieni wokół wileńskiego pisma Żagary : J.Zagórski (Przyjście wroga), Cz.Miłosz, A.Rymkiewicz (Tropiciel), Cz.Jastrun, K.I.Gałczyński, a w prozie S.I.Witkiewicz.

              U Czechowicza katastrofizm był bardziej egocentryczny, ogólny, syntetyczny, oddalony od realiów historycznych. Katastrofizm żagarystów jest bardziej osadzony we współczesności, związany z kryzysem kapitalistycznym, a nie nadchodzącą wojna. W obu koncepcjach widoczny jest mit o kosmicznej zagładzie.

   Miedzy Arkadią a katastrofą.

              W poezji Czechowicza dostrzec też można łagodne pejzaże, urocze zaułki miejskie, optymistyczne wizje świata (zbiór Kamień). Istnieje w jego poezji tęsknota za światem idealnym, Arkadią. Symbolami sielskości są: motyw kantyczki – ma zażegnywać zło, siano, kołysanka. Wizje Arkadii znajdujemy w: przez kresy (tu noc ma zabarwienie pozytywne), cykl prowincja noc, Stare kamienie, jedyna, o matce (matka jako przystań, bezpieczeństwo). Częste w jego liryce jest też połączenie sielskości i zagłady:

-          model sielanka – zagłada (Piosenka ze łzami, miłość, mózg lat 12, elegia żalu, plan akacji, od dnia do dna)

-          model zagłada - sielanka (początek autoportretu, Wieniawa)

-          przemienne występowanie obu sytuacji (przedświcie, elegia czwarta, Ulica szeroka, dawniej)

              ARKADIA – KATASTROFA – ARKADIA

  Kształt mitotwórstwa.

Problematyka liryki Czechowicza układa się w trzy całości o strukturze mitu: Arkadia, śmierć i katastrofa. Stanowią one trzon mitotwórczych koncepcji poety i wyznaczają plan jego świata wyobraźni. Wątki mitologiczne przeważnie mieszają się ze sobą. Czechowicz opiera całą swą poezję na strukturze mitu. Żywioły, zjawiska ulegają personifikacji i animizacji i w ten sposób mitologicznie kształtują świat. Szczególnie chętnie poeta ucieka się do mitologii antycznej.

   W świecie magicznym.

              Człowiek nie ulega biernie śmierci, próbuje bronić się przed nią poprzez magię. Magia (w rozumieniu metaforycznym) to sposób zachowania się w świecie, pozwala jednać dobre siły. Inspiracja magią w: do tereski lisieux, sen sielski. Poeta nie stosuje tylko zaklęć magicznych, ale tworzy klimat magiczny. Słowa – klucze, które stosuje: koło, zegar, pierścień, koń, złoto (często znak rzeczywistości transcendentalnej, jasność, dzień, dobro), srebro (związane z motywami kręgu katastroficznego, ciemność, śmierć), karty, czerwień, dzwon, cyganka, czar, gwiazdy, drogie kamienie, metale, jabłko, miecz, sceptr, korona, król (symbole władzy i mocy), księżyc (znak złych przeczuć, zapowiedzi) – czasem słowa te są wzajemnie sprzężone, tworzą ciągi obrazowe (dom świętego kazimierza). Znaki magiczne do utworów wprowadzają: lustro, magiczna liczba, kogut, dzwony, rośliny (jaskier, bylica, kosaciec), mak. Bohater Czechowicza porusza się w świecie magicznym, przyjmuje więc system języka i zachowań, który jest dla tego świata adekwatny. Dzięki temu może sobie jedne siły podporządkować, a przed innymi bronić się.             

              Słowo magiczne (ale także gest, spojrzenie) ma dar przemieniania rzeczywistości (złe dwie minuty, przedświcie), a poeta staje się prorokiem (Wulkan). Czechowicz sam przewiduje swój los (ballada z tamtej strony, czwarta elegia). Profetyka Czechowicza często nawiązuje do motywów biblijnych – starotestamentowych (pod dworcem głównym w warszawie) bądź apokaliptycznych (wąwozy czasu).

   Muzyczny początek rzeczy.

Muzyczność wiersza, regularny rytm, strofa – dla awangardy to podejrzane więc stopniowo ulegają redukcji. U Czechowicza muzyczność to znamię jego poezji, stąd Czechowicz jest pomostem między awangardą a tradycją. Skąd muzyczność, rytm wiersza? Z ludowości (wg Przybosia, Króla). Dla Czechowicza muzyka to inspiracja. Elementy muzyczności: zaśpiewy, inwokacje, śpiewne rytmizowania, urwanie nuty w półdźwięku, zmiana tempa, przerzucanie miar, wyrafinowana gra wiersza wolnego i regularnego, daleka powtarzalność brzmień pokrewnych, słownictwo z dziedziny muzycznej, silna instrumentacja głoskowa o charakterze onomatopeicznym, aliteracje, paralelizmy, powtórzenia, rymy wewnętrzne. Muzyczność przenika cały wiersz, wszystkie elementy obrazowe, tworząc obrazy synestezyjne. Muzyka słów działa w sposób magiczny.

              Czechowicz często stosuje asonans.

Czechowicz w zakresie wersyfikacji stworzył coś na kształt tygla (składniki tradycyjne uległy przekształceniom pod wpływem awangardy, zwłaszcza Przybosia). Czechowicz stworzył czwarty system (na jego terenie znajduje się model wersyfikacyjny Różewicza). Muzyczność harmoniczna dla mitu arkadyjskiego, a dysonansowa dla katastroficznego.

Stosuje różne miary. Charakterystyczne jest stosowanie kombinacji wersów długich i krótkich:

i tak kiedyś zaleje sława ciemnym złotem

              grób

              (to wiem, w.14-15)

   Program poetyki Czechowicza.

Najbardziej znane artykuły programowe Czechowicza: Oblicze nowej sztuki, Klucz symboliczny do poematów, Poezja godna epoki, Wyobraźnia stwarzająca, Projekt środy literackiej. Dużą rolę przypisuje mitotwórstwie, wyobraźni, podkreśla wizyjność, kreacyjność i kosmologiczny charakter poezji. Czechowicz jest antytetyczny wobec awangardy (Czechowicz kieruje się w stronę symbolizmu, irracjonalizm wobec przybosiowego racjonalizmu).

   III. Krytyka o twórczości Czechowicza.

              Tworzył w opozycji do Skamandra, bardziej związany z Kwadrygą i awangardą, ale nigdzie nie był wśród swoich. Krytykował go Zawodziński (krytyk Skamandra), chwaliła Kwadryga, Napierski.

Badacze interesowali się: katastrofizmem, neosymbolizmem, mitologicznością i nadrealizmem poezji Czechowicza.

Twórczość Czechowicza (liryka):

Kamień, 1927

dzień jak co dzień, 1930

ballada z tamtej strony, 1932

Stare kamienie, 1934 (wspólnie z F.Arsztajnową)

w błyskawicy, 1934

nic więcej, 1936

Arkusz poetycki, 1938

nuta człowiecza, 1939