- W Boga - wierze. Natomiast nie bardzo wierzę w to, co ludzie mówią o Bogu.

Janusz Maciejewski

LITERATURA BARSKA

(1767- 1772)

LITERATURA BARSKAà okolicznościowa poezja oraz rzadziej występująca proza artystyczna skupiona tematycznie wokół wydarzeń, których głównym aktem była zawiązana na wiosnę 1768 roku konfederacja barska. Można tu włączyć również utwory o charakterze pogranicznym (dialogi, „monitory”).

Ramy chronologiczne:
- Maciejewski przesuwa datę początkową na rok 1767 i uważa za otwarcie okresu barskiego porwanie przez Repnina senatorów z sejmu warszawskiego w nocy z 13/14 X 1767r. Gwałt ów wywołał ogromny wstrząs moralny a reakcja ludzi legła u podstaw narodzin nowej świadomości obywatelskiej, której rezultatami były:
a) konfederacja barska
b) fala okolicznościowej literatury politycznej poprzedzającej i towarzyszącej walce zbrojnej

- utwory powstałe między X 1767 a III 1768roku przewyższają liczbą, objętością i znaczeniem teksty z lat 1768- 1772

Preludium barszczyzny to lata 1763- 1767
- podczas bezkrólewia zawiązały się pierwsze nici intrygi à wkroczenie do Polski wojsk rosyjskich, przechwycenie przy ich pomocy władzy przez Familię i obiór na króla Poniatowskiego
- sprawa dysydentów na sejmie 1766roku i konfederacja radomska

Maciejewski wyróżnia dwa etapy schyłku konfederacji barskiej:
a) jesień 1771
b) lato 1772

Lecz za datę bardziej znaczącą przyjmuje jesień 1771- próba porwania króla przez konfederatów. Zamach ten przyniósł załamanie jedności moralnej wobec wroga zewnętrznego. Zaczyna rosnąć kredyt Stanisława Augusta w społeczeństwie, maleje kredyt Generalności.

Cechy literatury barskiej:

ý      Literatura prawie bez wyjątku anonimowa

ý      Literatura ta nie znała wydawcy, druku, a wyłączną formą jej rozpowszechniania było indywidualne odpisywanie

ý      Jest jednym z ostatnich przejawów formacji kulturowej zwanej sarmatyzmem (dokładniej tej części określanej jako „folklor szlachecki”)

ý      Manifestuje ona świadomość szlachecką

ý      Ogniowo polskiej okolicznościowej literatury politycznej

ý      Część kultury polskiej rozumianej jako koegzystencja Oświecenia i sarmackiej kultury mas szlacheckich

ý      Blok literatury barskiej składa się z ponad półtorej setki utworów

ý      Pierwszy druk pochodzi z 1788roku ( „Profecja księdza Marka”)

ý      Jest ona kontynuacją okolicznościowej literatury politycznej, która wykształciła własne struktury gatunkowe u których podstaw legły: dramaty, dialogi, panegiryki, pobudki, epigramaty, satyry, piśmiennictwo kościelne (pacierze, katechizm, proza biblijna)
- gatunki te ulegały przemieszaniom
- podmiot literacki tych utworów jest najczęściej stroną w dyskusji, czasem retorem, który chce do swoich racji przekonać odbiorcę, przejąć go uznaniem dla jednego ze stronnictw. Stosunek wobec świata i odbiorcy wyraża się w ocenie i perswazji, formę podawczą stanowi retoryczny dyskurs

ý      Swoiste gatunki dla okolicznościowej literatury politycznej:
a) epigramat
b) wiersz satyryczno- panegiryczny

- były to utwory o treści pochwalnej, satyrycznej

- decydująca była sama czynność oceniania
- przedmiotem zarówno epigramatu jaki i wiersza satyryczno- panegirycznego były konkretne osoby lub konkretne ugrupowania polityczne
- żywot krytyczny przeważał nad pochwalnym, ogromna większość utworów ma charakter osobistego pamfletu, paszkwilu
- np. „Nagrobek Sawy”, „Żart z Apraksyma” (epigramaty)
- specjalnymi gatunkami publicystyki są „list” i dialog przejęte bezpośrednio z kultury oficjalnej

ý      Literatura barska nie obfituje w „listy”, ale dużo jest w niej dialogów, np. „Rozmowa kawalera saskiego z senatorem polskim”

ý      Szczególnie popularne w okolicznościowej literaturze politycznej były utwory nawiązujące do form liturgicznych i piśmiennictwa kościelnego
a) stylizacje modlitw lub Pisma Świętego
b) trawestacje katechizmów
c) „pacierze”à polegały one na wpisaniu w tekst (na początku lub w zakończeniu wersu bądź zwrotki) słów modlitwy, najczęściej Modlitwy Pańskiej

ý      Dramaty
- dotyczą spraw aktualnych
- występują w nich postacie rzeczywistych polityków pod przejrzystymi i zrozumiałymi dla wszystkich kryptonimami, mającymi dodatkowo charakter nazwisk „mówiących”
- większość pisana prozą
- nie były przeznaczone na scenę
- zachowały się cztery:
a) „ Perekińczyk”
b) „Cnota uciemiężona, wolność obarczona”
c) „Tragedia druga z dwunastu osób pryncypalniejszych”
d) „Komedia Minera od Wenery poniżona”
- teksty dramatów nie były nigdy wystawione
- przedstawiały sylwetki uproszczone psychologicznie, niezmienne, sprowadzone do schematu określonej roli politycznej
- były z góry przeznaczone tylko do lektury
- forma dramatu podkreślała widowiskowość samej sceny politycznej, czyniła z niej „teatrum”, na którym znane osobistości grają wyznaczone im przez historię i własne ambicje role
- stworzenie szopki politycznej

ý      Popularne były alegoryczne „obrazki” – zawierają relację, opis wydarzenia, którego świadkiem był narrator

ý      W liryce wysuwa się na plan pierwszy pieśń
- krótkie
- meliczno- użytkowy charakter
- duża ilość pieśni marszowych, wierszy- apeli i wezwań, pobudek

ý      Liryka konfederacka jest przepełniona uczuciami i motywami religijnymi

ý      Dużo utworów adresowanych do Boga, Jezusa, Najświętszej Panny, św. Stanisława biskupa , św. Stanisława Kostki, „wszystkich św. patronów polskich” razem

ý      Liryka nie przeznaczona do śpiewu, a wyrażająca różnego rodzaju przeświadczenia i uczucia podmiotu zbiorowego:
- oddająca wyraz radości z powodu wygranej
- wyrażająca żal z powodu śmierci bohaterów czy klęsk
- wyraża wiarę w zwycięstwo albo pogróżkę dla wroga

ý      Kabała (vaticinium)- wierszowana przepowiednia, proroctwo np. „Profecja księdza Marka”

ý      Niepowtarzalność literatury barskiej polegała na specyficznej atmosferze religijno-politycznej oraz nowej, jej tylko właściwej ideologii

ý      Poprzez poezję i prozę artystyczną tego okresu zamanifestowała się świadomość społeczna, na którą złożyły się:
* poczucie zagrożenia
* duch bojowy
* duch szlachecko- demokratyczny i republikański

ý      W zapleczu literatury barskiej tkwiła stara feudalna hierarchia wartości ze szlachectwem na czele:
a) dawność odczuwana jako sankcja historii – im starszy ród, tym ważniejsze szlachectwo
b) wolność rozumiana anarchicznie jako brak jakiejkolwiek krępującej wolę szlachcica władzy nadrzędnej
c) wiara traktowana starotestamentowo jako „przymierze” z Bogiem
d) myślenie typu magicznego oraz przekonanie o bezpośrednich interwencjach Boga w świat przyrody w postaci cudów

Masy szlacheckie ogrania odczucie kryzysu wartości a zryw barski to rozpaczliwa obrona zagrożonych

ý      Duch bojowy

ý      Poezja barskaà manifestacja postawy patriotycznej

ý      Zrodzona z ducha  szlachecko- demokratycznego i republikańskiego aktywność polityczna szlachty kierowała się przeciwko królowi, magnatom i hierarchii kościelnej

ý      Ostatnie trzy miesiące 1767 roku wydały lawinę utworów, których negatywnymi bohaterami stali się zarówno król, Czaroryscy oraz ich przeciwnicy. Wśród bohaterów pozytywnych figurowali porwani senatorowie i Andrzej Zamoyski.

ý      Tendencja do zrzucania dotychczasowych podziałów, występowania i oceniania w imieniu narodu