- W Boga - wierze. Natomiast nie bardzo wierzę w to, co ludzie mówią o Bogu.
7
Prof. dr hab. Jan CZAJA
Akademia Obrony Narodowej
BEZPIECZEŃSTWO EUROPEJSKIE WOBEC WYZWAŃ XXI WIEKU
W różnych definicjach bezpieczeństwa powtarza się najczęściej stwierdzenie, że oznacza ono brak zagrożenia i ochronę przed niebezpieczeństwem. Podkreśla to oczywiste związki bezpieczeństwa ze zjawiskiem zagrożenia, co oznacza, że brak zagrożenia stanowi istotny, choć nie jedyny aspekt bezpieczeństwa. Istnienie zagrożeń oznacza brak bezpieczeństwa lub jego osłabienie, a współczesne pojmowanie bezpieczeństwa narodowego, czyli bezpieczeństwa państwa, obejmuje zarówno aspekty wewnętrzne, jak i zewnętrzne.
Te pierwsze wynikają z wewnętrznej struktury państwa, jego ustroju polityczno-prawnego, tradycji i siły wewnętrznej państwa, drugie z funkcjonowania i ewolucji środowiska międzynarodowego, w którym znajduje się dane państwo. Mówiąc o zagrożeniach nam na myśli szeroki i głęboki w skutkach zespół zjawisk ocenianych negatywnie dla bezpieczeństwa. Ale część tych zjawisk ma charakter nie tyle zagrożeń, co wyzwań dla bezpieczeństwa państwa, czyli takich nowych sytuacji, w których pojawiają się niezbywalne potrzeby wymagające sformułowania odpowiedzi i podjęcia stosownych działań. Nie podjęte wyzwania często przekształcają się w zagrożenia.
Te krótkie wyjaśnienia metodologiczne są potrzebne o tyle, że będę mówił zarówno o zagrożeniach, jak i wyzwaniach, przy czym chciałbym jednocześnie zaznaczyć, że percepcja zagrożeń przez dany podmiot lub nawet grupę (zbiorowość) podmiotów może być odbiciem realnego stanu rzeczy, lub może być subiektywna lub nawet fałszywa. Może być też rezultatem różnych doświadczeń historycznych, położenia geopolitycznego, kultury i doktryny politycznej, a nawet obsesji. Różnice te mogą być, na tyle duże i ważne, nawet w kręgu państw wyznających takie same lub podobne wartości, na ile istnieją na przykład różnice w percepcji zagrożeń między Europą a Stanami Zjednoczonymi.
Oczywiście, bezpieczeństwo to nie tylko zagrożenia i ich percepcja, to także polityka, która ma poczucie bezpieczeństwa wytworzyć i go również zabezpieczyć. Zastanówmy się więc, nad zagrożeniami dla bezpieczeństwa europejskiego, jego środowiskiem, a także polityką i strukturami, które rozwojowi tej polityki służą. Ponieważ czas płynie szybko i w ciągu ostatniego półtora roku, mamy dwie ważne cezury - 11 września 2001 r. i kryzys iracki - rzutujące na bezpieczeństwo międzynarodowe, powinniśmy raczej mówić o wyzwaniach dla bezpieczeństwa europejskiego na progu i w pierwszej dekadzie XXI wieku, bo dalsza perspektywa czasowa jest zbyt odległa.
I. Europejska percepcja bezpieczeństwa
Europa patrzy na bezpieczeństwo z perspektywy państwa narodowego, jako realizacji interesów poszczególnych państw. Wszelkie odcienie tej optyki, czy to eksponujące wartości europejskie i jej historię, czy to chowanie się za zasłonę neutralności lub odwoływanie do pacyfizmu, są tylko różnymi odmianami tej samej percepcji, u podstaw której stoi stara zasada równowagi sił, niektórzy twierdzą, że brytyjska (checque and balance) inni, że głęboko europejska. Stąd też, podejmowane próby odejścia od tej logiki nie są łatwe. Tak było w przypadku próby stworzenia Europejskiej Wspólnoty Obronnej w latach 1952-1954, tak może być w przypadku Europejskiej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony (EPBiO), o ile Europa przezwycięży syndrom iracki i zdobędzie się na minimum dyscypliny, strategicznego myślenia i współpracy wojskowej oraz wykaże zdolność zrozumienia natury zagrożeń dla bezpieczeństwa początków XXI wieku. Chodzi tu również o lepszy stan stosunków transatlantyckich, w tym o lepsze zrozumienie partnera zza Atlantyku, choć niekoniecznie o myślenie na tej samej militarnej częstotliwości, której wyrazem jest doktryna uderzenia prewencyjnego prezydenta Busha.
Dziś, mimo zapewnień o odbudowie EPBiO, europejskie bezpieczeństwo i obrona to coś mniej niż suma ich narodowych części, silnych przecież gospodarczo państw Unii Europejskiej. Dysponująca PKB podobnym do Stanów Zjednoczonych - zjednoczona Europa wydaje tylko 40% środków wydawanych na obronę przez Amerykę, a suma tych wydatków i potencjałów nie tworzy synergii, lecz daje swoisty deficyt. Problem zawiera się także w percepcji zagrożeń oraz środków i celów bezpieczeństwa, w tym w zrozumieniu nowych zagrożeń i wyzwań, których tak dramatyczna eksplozja nastąpiła 11 września 2001 r.
Europejskiej współpracy obronnej nie ułatwia wspomniane już myślenie w kategoriach państw narodowych, nawet jeśli w dokumentach NATO i Unii Europejskiej jest inaczej. Zresztą luka między retoryką europejskich polityków i unijnych dokumentów a zdolnością do ich realizacji w strukturach UE oraz w realiach świata jest tak wielka, że cierpi na tym dyplomatyczna wiarygodność państw członkowskich i Unii Europejskiej, denerwuje to również partnera amerykańskiego. Zresztą wydaje się, że dla niektórych polityków europejskich, pozory mocarstwowości, idea grandeur - są ważniejsze niż fakty i możliwości, co stwarza niebezpieczeństwo strategicznego przegięcia, oderwania od realiów środowiska bezpieczeństwa.
W dzisiejszej Europie początku XXI wieku, mimo, iż państwa nadal boją się innych państw i prowadzą, często bezwiednie, politykę równowagi sił, nie wyczuwa się stanu, który można by określić jako zagrożenia strategiczne. Wiąże się to, co prawda z sytuacją i polityką globalną - a Europą, aktorem globalnym dopiero zamierza się stać - lecz stanowi to ogromną dysproporcję w stosunku do odczuć amerykańskich.
Wydany w 2001 r., jeszcze przed 11 września, „Czteroletni Przegląd Strategiczny" (Quadrennial Defece Review - QDR) Departamentu Obrony Stanów Zjednoczonych, zagrożenie to stawia na pierwszym miejscu i atak Al-Kaidy niczego tu nie zmienił. W przypadku Stanów Zjednoczonych potencjalnym zagrożeniem są Chiny, wyłaniające się przyszłe - w perspektywie 10-20 lat - supermocarstwo oraz Rosja, choćby z powodu nadal ogromnego potencjału strategicznego i zdolności zadania drugiego, skutecznego uderzenia nuklearnego. Przypadek Rosji to istny paradoks. Po 11 września, Rosję traktuje się zarówno jak sojusznika, ale i jako zagrożenie, choć głośno się o tym nie mówi. Z kolei Putin traktuje związek z Zachodem jako środek do odbudowy rosyjskiej mocarstwowości. Jak się Rosja umocni, nikt nie powinien mieć wątpliwości, że wrócą stare ciągoty i próby budowania stref wpływów. Sami Rosjanie mówią, że rosyjska machina toczy się niezmiennym rytmem, od kryzysu do mocarstwowości i na odwrót. Dla Europy Rosja zawsze jest dylematem i pozostanie nim w XXI wieku. Europa można być w pełni bezpieczna tylko we współpracy z Rosją, ale europejski system bezpieczeństwa obejmujący wewnątrz Rosję, jest trudny do przyjęcia.
W kontekście zagrożeń strategicznych można powiedzieć, że Europa ich nie czuje i rozpatruje, bo nie przewiduje możliwości konfliktu na tym tle. Inaczej Stany Zjednoczone, które starają się tak dominować w stosunkach międzynarodowych, że nie dopuszczają żadnych wyzwań dla swego bezpieczeństwa, systematycznie zwiększając i tak już porażającą przewagę militarną nad resztą świata. Założenie o możliwości konfliktu jest trwale obecna w myśleniu amerykańskim, Europejczycy zarówno dziś, jak i w latach trzydziestych XX w., wykazują - można by powiedzieć - trwałą krótkowzroczność.
Drugie główne zagrożenie dla Amerykanów, na które chcą uczulić Europejczyków, to niestabilne regionalne mocarstwa, kierowane przez dyktatorów, potencjalnie uzbrojone w broń masowego rażenia. Są to głównie państwa nazywane przez Amerykanów osią zła - w tym ciągle jeszcze dopóki trwa wojna - Irak oraz Iran i Korea Północna. Do grupy tej zaliczane mogą być także inne państwa. Europa, a ściślej mówiąc część Europy oraz Stany Zjednoczone, istotnie różnią się co do oceny zagrożeń ze strony tych krajów.
Jak pokazał przykład Iraku i rozwój sytuacji wokół tej kwestii, łącznie z interwencją militarną USA i koalicji, przy dyskusyjnych podstawach prawnomiędzynarodowych, może to doprowadzić do rys, a nawet kryzysów w stosunkach transatlantyckich i europejskich. Wynika to z różnej historii, tradycji i kultury strategicznej, a także z różnic potencjału i siły, a więc i różnic w koncepcjach strategicznych. Skutkiem są różnice w percepcji tych zagrożeń.
O ile jednak strategiczne i regionalne zagrożenia, mimo ich różnej percepcji, znajdują odpowiedzi, w ramach których pełne spektrum środków doktrynalnych i bojowych może być użyte, to cała złożoność nowoczesnych wyzwań nie znajduje odpowiednich rozwiązań. Chodzi o różne asymetryczne zagrożenia, obejmujące katastroficzny terroryzm, zarówno sponsorowany przez państwa, jak i zasilany innymi powiązaniami, często ze zorganizowaną przestępczością lub handlem narkotyków, przybierający zasięg globalny. Bywa on również inspirowany religijnie lub religię traktuje jako instrumentalną pożywkę. Jego symbolem jest Al-Kaida, a jej rola w zamachach 11 września potwierdza rosnący udział, dobry czy zły, tzw. non-state actors w stosunkach międzynarodowych.
Terroryzm stanowi najbardziej bezpośrednie zagrożenie zarówno dla Europy, jak i Ameryki, choć globalna obecność hipermocarstwa i jego aktywność na wszystkich polach, w sposób niejako naturalny będzie przyciągać uwagę grup terrorystycznych. Z tego też względu, a także z powodu swej amorficzności, jak również psychologicznych skutków zamachów z dnia 11 września 2001 r., postrzegany jest jako większe zagrożenie w Stanach Zjednoczonych niż w Europie. Zagrożenie terroryzmem, także jako skutek wojny w Iraku oraz nierozwiązanego konfliktu bliskowschodniego, może nadal rosnąć. Walka z terroryzmem będzie trudna i być może wymagać będzie nawet korekt w filozofii obecności i sposobu działania Stanów Zjednoczonych, a może i Europy w świecie. Wymaga ona długoterminowych działań i użycia zróżnicowanych cywilno-wojskowych, a także policyjnych i wywiadowczych środków. Zarówno Amerykanie, jak i Europejczycy wydają się być otwarci na stawienie czoła temu wyzwaniu, o czym świadczą nie tylko programy narodowe, lecz także decyzje i strategie przyjęte w ramach NATO i Unii Europejskiej.
Rosnącym, prawdziwym zagrożeniem XXI wieku, może być wojna informatyczna, nazywana też cybernetyczną. O ile dla Europy jest to ciągle zagrożenie cokolwiek egzotyczne, o tyle Amerykanie, których systemy bezpieczeństwa nasycone są znacznie bardziej elektroniką i komputerową automatyzacją, są na te kwestie znacznie bardziej uczuleni. Koncepcja prowadzenia wojny cybernetycznej przez Stany Zjednoczone przewidują zarówno jej aspekty ofensywny, jak i defensywny, czyli ochronny przed atakiem cybernetycznym przeciwnika. Takiego zaawansowania w tym zakresie nie ma w Europie i jest to jedno z wyzwań XXI wieku.
Przewartościowania wymagać będzie stosunek Europy do tzw. miękkich wymiarów bezpieczeństwa, z których część była do tej pory ignorowana ze względu na polityczną poprawność w myśleniu o świecie. Chodzi przede wszystkim o zagrożenia płynące z trudnych i nierozwiązanych problemów cywilizacyjnych, gospodarczych, kulturowych, religijnych, imigracyjnych, tolerancji - lub jej braku. To właśnie one są i będą podłożem dla terroryzmu, przemocy, a także rodzącego niekiedy podobne skutki populizmu. Politycznym tabu są skutki i wyzwania jakie dla międzynarodowego bezpieczeństwa może mieć polityka przyspieszonej czy narzuconej demokracji i praw człowieka w państwach i na obszarach, które długo jeszcze będą dojrzewać do ich przyswajania.
II. Kultura strategiczna - dzieli czy łączy
Kryzys iracki ujawnił znaczenie różnic w kulturze strategicznej między Europą i Ameryką. Najbarwniejszy opis tych różnic dał Robert Kagan w eseju Kowboje i barmani. Pisze on, że Amerykanie myślą i działają na częstotliwościach militarnych stosując siłę i władzę, tkwią w anarchicznym świecie Hobbesa, gdzie międzynarodowe prawa zawodzą, gdzie bezpieczeństwo, obrona własna i krzewienie liberalnego porządku nadal wymagają potęgi militarnej. Europa zaś porzuca świat siły i władzy, a od akcji militarnych woli negocjacje i dyplomację5. Opinię tę podzielają inni analitycy. Lindley-French pisze, że dziś Europa wydaje się być zamknięta w samouspokojeniu, jakby zakładając, że zagrożenia same odejdą.
Różnice istniały co prawda od dawna. Polityka równowagi sił a potem politycznego appeasementu spowodowała, że Ameryka dwa razy w ciągu ćwierćwiecza XX wieku musiała ratować Europę przez samozniszczeniem i tego konsekwencjami. Sytuacja ta rodzi wiele pytań. Czy obserwowana, także w kontekście Iraku polityka samouspokojenia wiodących państw europejskich, postawa niedoceniania lub nieuświadamiania sobie natury i złożoności współczesnych zagrożeń, nie osłabia europejskiego bezpieczeństwa? Nie chodzi tu zresztą jedynie o poczucie zagrożenia, chodzi również o pozytywne działania i zmiany w europejskim systemie bezpieczeństwa oraz wkład we wspólną obronę w ramach NATO.
Analitycy od strategii międzynarodowej twierdzą, że swoisty europejski appeasement (a złośliwi, że pacyfizm) powoduje, że nie tylko nie rośnie zdolność obronna Unii Europejskiej, ale że państwa europejskie nie mają dostatecznej woli i siły, by doprowadzić do pozytywnych zmian w systemie międzynarodowym i zbudowania rzeczywistej EPBiO. Nie chodzi przy tym o kompletowanie instytucji UE, służącej budowaniu jej tożsamości, lecz o wiarygodny i skuteczny system będący, autonomicznym europejskim dopełnieniem Sojuszu Północnoatlantyckiego.
Po 11 września 2001 r. stało się jasne, że również Europa musi być przygotowana na samodzielne stawienie czoła nowym wyzwaniom. Także ewolucja NATO w kierunku, jak twierdzą niektórzy obserwatorzy OBWE z zębami, powinna skłaniać ku temu. Brak ponadnarodowych koncepcji i organizacji europejskiej obrony oraz rozmywanie NATO, będzie stwarzać konieczność renacjonalizacji obrony i stosowania ad hoc zarówno koalicji, jak i narzędzie polityki bezpieczeństwa.
Co się zaś tyczy wspomnianych różnic w kulturze strategicznej między Europą i Ameryką oraz w podejściu do bezpieczeństwa, to nie tyle chodzi o ich niwelowanie, lecz o to, by nie komplikowały one struktur transatlantyckich i nie utrudniały współpracy w ramach NATO. Sojusz atlantycki jest doskonałą płaszczyzną ich dostosowywania, choć nie uniformizacji.
III. Obrona europejska czy atlantycka
Andre Malraux, francuski pisarz i polityk, wypowiedział jeszcze w okresie de Gaulle'a, prorocze, jak się okazało co najmniej na 50 lat słowa: Obrona Europy będzie atlantycka albo nie będzie jej wcale. Na pytanie: Na ile słowa te są dziś aktualne? nie trudno odpowiedzieć, jednak dużo trudniej udzielić odpowiedzi na pytanie: Kiedy się one zdezaktualizują?
A zdezaktualizować mogą się albo poprzez renacjonalizację, co oznaczałoby porażkę nie tylko idei europejskich, lecz i atlantyckich, albo poprzez budowę wspólnej europejskiej obrony.
Dylemat ten zdaje się podzielać także Yalery Giscard-d'Estaigne - przewodniczący Konwentu Europejskiego, pracującego nad przyszłością struktur Unii Europejskiej i jej konstytucją. Konwent jak się wydawało gotów był uwspólnotowić europejską politykę zagraniczną i bezpieczeństwa, czyniąc ją tym samym ponadnarodową, jednak dramatyczne podziały wśród członków UE na tle sprawy Iraku, tak zdezaktualizowały sprawę, że została ona przesunięta na ostatni moment, tuż przed zakończeniem prac Konwentu. Bo też WPZiB dziś nie ma, a o wspólnej obronie europejskiej, o której Europejczycy zaczęli mówić od Traktatu z Maastricht, dziś rzadko kto w UE wspomina.
Problem jednak istnieje i narastać będzie potrzeba zbudowania rzeczywistej Europejskiej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony (EPBiO), której struktury, choć nadal niefunkcjonalne, są w trakcie tworzenia. Nie mają one jednak szczęścia, są ofiarą polityki, z jednej strony wewnętrznej, europejskiej w ramach UE, z drugiej zaś zewnętrznej, na płaszczyźnie transatlantyckiej, spotykając się z niechęcią Stanów Zjednoczonych i niektórych innych członków NATO, nie będących członkami Unii, takich jak Polska i Turcja. EPBiO na tyle na ile jest dzieckiem ambicji mocarstwowych Francji i jej pragnienia niezależności od Stanów Zjednoczonych, na tyle jest ofiarą niepewności Brytyjczyków, siedzących okrakiem na płocie w połowie na polu Unii Europejskiej, a w połowie w związkach ze Stanami Zjednoczonymi. Dla Brytyjczyków, mimo wszystko EPBiO wydaje się być płaszczyzną uboczną wobec głównej – tj. NATO i stosunków ze Stanami Zjednoczonymi. Problem ten, w najbliższej przyszłości, po wojnie z Irakiem, może się jeszcze zaostrzyć, tym bardziej, że pozycja głównego wojskowego sojusznika Amerykanów, ma w opinii Brytyjczyków jakby równoważyć oś Paryż - Berlin.
Można więc powiedzieć, mając na względzie wyżej przedstawione elementy europejskiej sytuacji, że dla bezpieczeństwa europejskiego stworzenie efektywnej EPBiO, prowadzącej do wspólnej ponadnarodowej obrony, będzie niezbędne, ale na pewno nie zostanie to dokonanie w najbliższej przyszłości. Co prawda na szczycie w Laeken Unia zapowiedziała, że już obecnie jest zdolna do prowadzenia operacji opanowywanie kryzysów, w ramach tzw. misji petersberskich, to jednak - jak przewidują eksperci - skończy się zapewne na akcjach humanitarnych. I to bez względu na to czy UE powoła siły szybkiego reagowania czy nie. Przeszkodą jest niewątpliwie polityczne i militarne zróżnicowanie Unii, gdzie obok krajów o aspiracjach mocarstwowych, są też kraje odwołujące się do neutralności, jeśli neutralność w dobie nowych, asymetrycznych zagrożeń jeszcze cokolwiek znaczy.
Niektórzy analitycy, jak wspomniany Lindley-French, pisząc o przyszłości europejskiej obrony, odwołują się do przeszłości i twierdzą, że najlepszym i jedynym jak dotąd systemem, nie tyle obrony co kolektywnego decydowania o wojnie i pokoju oraz militarnych interwencjach, było Święte Przymierze. To ono przesądziło, że po wojnach napoleońskich, nastał relatywnie spokojny czas w Europie, a Stany Zjednoczone w obawie o europejską interwencję, powstrzymywały się przez kilkanaście lat od wspierania procesów narodowo-wyzwoleńczych na kontynencie amerykańskim. Ich zdaniem bez osławionego twardego rdzenia w sprawach bezpieczeństwa i obrony w UE się nie obejdzie, o ile oczywiście taka wspólna obrona ma być rzeczywiście budowana. Rolę tę miałyby spełnić europejskie mocarstwa - Francja, Niemcy i Wielka Brytania - ewentualnie także Włochy i może Polska, przy aktywnym wsparciu i zrozumieniu Stanów Zjednoczonych oraz Rosji. Bez takiego twardego rdzenia Unia Europejska rozszerzona do 25 czy więcej państw, wspólnej europejskiej obrony nie zbuduje.
Oczywiście, to tylko jedna z opinii, ale dosyć znamienna. Cóż więc Europejczykom pozostaje. Na pewno NATO i na pewno nie OB WE. Rola tej ostatniej, jako swoistej próby stworzenia paneuropejskiego mechanizmu bezpieczeństwa regionalnego maleje i nadal będzie maleć. Nie spełniły się nadzieje i otwarte dążenie, szczególnie Rosji, by uczynić na kanwie KBWE pozablokowy system wszechstronnego, kooperatywnego bezpieczeństwa niepodzielnej Europy. Nadal jednak OBWE może być pożyteczna, jako płaszczyzna pokojowego regulowania sporów, dyplomacji prewencyjnej, mechanizmów zarządzania niemilitarnymi aspektami kryzysów.
Niewątpliwie w pierwszej dekadzie XXI w. ciągle aktualne pozostaną słowa Malraux o obronie atlantyckiej, jako jedynej realnie istniejącej w Europie. Bo NATO jest nadal jedyną zdolną do walki i obrony Europy organizacją i w tym sensie jedynym rzeczywistym europejskim Sojuszem. Tyle tylko, że ze względu na zmiany w międzynarodowym środowisku bezpieczeństwa, NATO ewoluuje, adaptując swoją strategię i środki zarówno do nowych zagrożeń, jak i wyzwań globalnych.
Dla Europy i Polski ważne jest by nie były przy tej okazji osłabione funkcje obronne Sojuszu i zobowiązania sojusznicze w ramach zawartego w art. 5 casus foederis oraz inne zobowiązania wynikające z art. 4 Traktatu Waszyngtońskiego, Ostatnie fakty i posunięcia, zwłaszcza po 11 września 2001 r. rodzą obawy, że NATO staje się coraz bardziej Sojuszem politycznym, a daleko idące rozszerzenie czyni go bardziej wspólnotą niż Sojuszem wojskowym.
Chodzi o to, by rozszerzenie oznaczało agregację siły militarnej, w przeciwnym razie - przy i tak istniejącej luce w zdolnościach obronnych między Ameryką i Europą, stwarzać to będzie dla amerykańskiego supermocarstwa pokusy dążenia do samowystarczalności i uniwersalizmu. Nie do końca wiadomo, jak na przyszłości Sojuszu i stosunkach transatlantyckich, odbije się kryzys iracki i głębokie podziały, które na tym tle ujawniły się wśród sojuszników i w strukturach NATO.
Mówiąc o wyzwaniach dla bezpieczeństwa europejskiego, czy ...
[ Pobierz całość w formacie PDF ]zanotowane.pldoc.pisz.plpdf.pisz.plslaveofficial.keep.pl