[ Pobierz całość w formacie PDF ]
JAKUB Z PARADYŻA
(
Jacobus de Clara Tumba, de Clusa, de Cracovia,
de Paradiso, de Petonia, Jakob von Jüteborg)
– filozof, teolog, kaznodzieja,
ur. ok. 1380 prawdopodobnie na terenie Wielkopolski, zm. 30 IV 1464 w
Erfurcie.
J. pochodził z rodziny kolonistów niem. osiadłych nad dolną Obrą. Ok.
1402 wstąpił do zakonu cystersów w Paradyżu (obecnie Gościkowo). W 1420
zapisał się na Wydział Artium UJ, gdzie uzyskał stopień bakałarza (1421) i
magistra (1423), a następnie rozpoczął studia teologiczne; jako wolny słuchacz
uczestniczył także w wykładach z prawa kanonicznego. W latach 1428–1430
na podstawie komentarza św. Bonawentury wykładał
Sentencje
Piotra
Lombarda (komentarz J. uznano za zaginiony). Prof. J. byli m.in. Andrzej z
Kokorzyna i Benedykt Hesse. W 1431 wraz z mistrzami krakowskimi wziął
udział w dyskusjach teologicznych z poselstwem husytów czeskich na
Wawelu. W 1432 uzyskał tytuł magistra teologii na UJ, gdzie został prof. do
1441 (do grona jego słuchaczy należał Jan Kanty). Po studiach związał się z
klasztorem cystersów w Mogile. W latach 1440–1441 przyczynił się do
powstania reformistycznego traktatu UJ (zredagowanego ostatecznie przez
jego ucznia – T. Strzempińskiego) o wyższości soboru nad papieżem
(koncyliaryzm), przesłanego na Sobór Bazylejski oraz do innych
uniwersytetów. Na synodzie prowincjalnym w Łęczycy w 1441, postulując
reformę życia zakonnego, proponował m.in. czasową sekularyzację dóbr
zakonnych, przez co popadł w konflikt z częścią duchowieństwa. W 1442
opuścił Mogiłę i udał się do klasztoru cystersów w Sulejowie, a następnie
wstąpił do kartuzów w Lapis Refugii (Klaštorisko na Spiszu). W latach 1442–
1443 był prawdopodobnie w Bazylei, gdzie miał wygłosić kazanie do
uczestników soboru. Ostatnie 22 lata życia spędził w klasztorze kartuzów w
Erfurcie na Salvatorsbergu, zajmując się pracą twórczą (dotyczącą m.in.
reformy Kościoła – pisał w tej sprawie memoriały do papieża Mikołaja V) i
oddając się kontemplacji.
J. pozostawił bogatą spuściznę literacką: wg S. A. Porębskiego, który
zestawił ją w
Opuscula inedita
(TSP V 31–128), obejmuje ona 148 pozycji, z
czego ok. 80 to większe traktaty teologiczne. Najwięcej rpsów zachowało się w
BJ, Bibliotece Opactwa Cystersów w Mogile, Bibliotece Seminarium
Duchownego w Pelplinie i BUWr, a także w bibliotekach zagranicznych,
Jakub z Paradyża PEF — © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
głównie w Niemczech (Berlin, Lipsk, Monachium). Wiele inkunabułów
znajduje się m.in. w Bibliotece Kapitulnej w Archiwum Archidiecezjalnym w
Gnieźnie, Bibliotece Dominikanów w Krakowie, Bibliotece Seminarium
Duchownego w Sandomierzu, BJ i Bibliotece Narodowej. Współcześnie wiele
prac (dotąd nie publikowanych) wydali: S. A. Porębski (
Wybór tekstów
dotyczących reformy Kościoła
, TSP VI) i D. A. Kuś pt.
Tractatus de
contractibus
(TSP II z. 2, 63–122).
Ważniejsze pisma J.: z zakresu reformy Kościoła –
De septem statibus
Ecclesiae in Apocalypsi descriptis
(wyd. O. Gratius, w:
Fasciculus rerum
expetendarum ac fugiendarum
, Kö 1535; wyd. Ch. W. F. Walch, w:
Monumenta medii aevi
, Gö 1764, II/2, 23–66);
Dialogus religiosorum
(wstęp i
zakończenie wydał J. Fijałek pt.
Mistrz J. z Paradyża i Uniwersytet Krakowski
w okresie Soboru Bazylejskiego
, Kr 1900, I 84–90);
De malo huius saeculi
(TSP VI 103–273); z teologii moralnej –
De anno jubileo
(w:
Monumenta
medii aevi
, I–II, Gö 1757–1758);
De contractibus
(TSP II/2, 63–122;
Traktat o
kontraktach sprzedaży z prawem odkupu
, tłum. S. Bojarski, w:
Filozofia i myśl
społeczna XIII–XV wieku
, Wwa 1978, 263–278);
Oculus religiosorum, De
actionibus humanis quantum ad bonitatem et malitiam
(TSP V 175–244);
De
erroribus et moribus christianorum modernorum
(TSP VI 275–358); z teologii
mistycznej –
De profectu in vita spirituali, De theologia mystica
(TSP V 249–
311); z zagadnień epistemologicznych –
De cogitationibus et earum qualitate
(TSP V 137–174;
O myślach i ich jakości
, tłum. S. A. Porębski, w:
Filozofia i
myśl społeczna XIII–XV wieku
, 316–342); z antropologii –
De arte bene
moriendi. De apparitionibus animarum seu de animabus a corporibus exutis
; z
kaznodziejstwa –
Sermones de sanctis, Sermones de tempore et dominicales
(Essling [brw]).
Większość historyków uważa J. za tomistę, jednak ze względu na wpływ
Jana Buridana (pod jego wpływem pozostawała większość prof. UJ z pierwszej
poł. XV w.), niektórzy (A. Klawek) zaliczają go do nominalistów. W duchu
devotio moderna podejmował zwł. problematykę moralnego życia chrześcijan,
krytykując scholastykę za przesadnie drobiazgowe rozważanie zagadnień
teologicznych. Dostrzegał wartość jedynie tych nauk, które uczą właściwego
życia, a swoje pisma kierował do szerokiego kręgu odbiorców.
Jakub z Paradyża PEF — © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
Z zagadnień filozoficznych J. zajął się zwł. problematyką poznania.
Większość kwestii epistemologicznych (np. dyskusja aposterioryzmu z
aprioryzmem, charakterystyka i podziały władz poznawczych) rozwiązywał w
duchu realizmu arystotelesowskiego. Pod wpływem tradycji neoplatońskiej
poznanie podporządkował moralności – ma ono prowadzić do prawdy i
wewnętrznej zgody z postępowaniem. Charakteryzując znaczenie terminu
„cogito”, wskazywał na źródłowe słowo „cogere”, będące wg niego
synonimem „compulsio” (zderzenie, spotkanie) i „unitio” (jedność,
połączenie). Uważał, że należy poszukiwać takiego poznania, które prowadzi
człowieka do prawdy i doskonałości; badanie zagadnień epistemologicznych
dotyczących genezy i typów wiedzy, relacji między poznaniem a wyborem,
błędów w poznaniu daje możliwość uniknięcia grzechu i otwarcia się na Boga.
W antropologii poruszał zwł. zagadnienie duszy ludzkiej. Nawiązując do
Arystotelesa (wbrew platonikom), podkreślał ścisły związek duszy z ciałem.
Uważał, że w trakcie choroby ciała dusza nie jest w stanie spełniać właściwych
sobie aktów, nawet moralnych czy religijnych.
W teologii duchowości J. pozostawał pod wpływem mistyki
niderlandzko-nadreńskiej i kartuskiej. Posługiwał się terminologią mistyki
istotowej i nupcjalnej. Doświadczenie mistyczne polega wg niego na
zespoleniu się człowieka z Bogiem w miłości, rozumianej jako uczuciowa
władza rozumu (tzw. uścisk miłości jednoczącej); stanowi ono umiejętność
zdobywaną przez „gwałtowne ćwiczenia” w cnotach moralnych
przygotowujące duszę do aktów oczyszczenia, oświecenia i zjednoczenia. Nie
jest jednak pewne, czy J. uważał kontemplację i ekstazę za łaskę Bożą czy też
za dyspozycję uzależnioną jedynie od aktywności człowieka.
Zagadnienie reformy Kościoła podejmował z pozycji skrajnego
koncyliaryzmu (przyznawał papieżowi jedynie władzę administracyjną w
Kościele, a nieomylność tylko Kościołowi reprezentowanemu przez sobór
powszechny, mający pełnię władzy). Akcentując rolę moralności
ewangelicznej, piętnował rozluźnienie dyscypliny kościelnej, walczył zwł. z
symonią, postulował konieczność radykalnej zmiany życia oraz obyczajów
duchownych i świeckich. Podejmował także aktualne zagadnienia
ekonomiczne związane z handlem (sprzedażą z prawem odkupu, pożyczkami
Jakub z Paradyża PEF — © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
oraz umowami dożywotnimi). Akcentował funkcję sprawiedliwości w regulacji
cen i w zapewnieniu godziwości zawieranych umów; krytyce poddał lichwę.
J. Fijałek,
Mistrz J. z Paradyża i Uniwersytet Krakowski w okresie
Soboru Bazylejskiego
, I–II, Kr 1900; S. Autore, DThC VIII 297–298; A.
Klawek,
Zarys dziejów teologii katolickiej w Polsce
, Kr 1948, 9; L. Meier,
Die
Werke des Erfurter Kartäusers J. von Jüteborg in ihrer handschriftlichen
Überlieferung
, Mr 1955; M. Rechowicz,
Św. Jan Kanty i Benedykt Hesse w
świetle krakowskiej kompilacji teologicznej z XV wieku
, Lb 1958; W. Wąsik,
Historia filozofii polskiej
, Wwa 1958, I 39–40; B. Stasiewski, LThK V 841–
842; S. Swieżawski,
Filozofia w Uniwersytecie Krakowskim do XVI wieku
,
ZNKUL 7 (1964) z. 2, 19–51; NKorbut III 85–87; W. Augustyn, FPS 136–137;
M. Rechowicz,
Po założeniu Wydziału Teologicznego w Krakowie (wiek XV)
,
w:
Dzieje teologii katolickiej w Polsce
, Lb 1974, I 116, 136, 141–143; Z.
Kuksewicz,
Filozofia człowieka. Teoria duszy
, Wr 1975, 172–173; K. Górski,
„Teologia mistyczna” J. z Paradyża
, RF 27 (1979) z. 1, 217–230; S.
Dobrzanowski, Słownik polskich teologów katolickich, Wwa 1982, II 109–
119; Swieżawski DF VI; J. Domański, Z. Ogonowski, L. Szczucki,
Zarys
dziejów filozofii w Polsce. Wieki XIII–XVII
, Wwa 1989, I 164–168; S.
Swieżawski,
Eklezjologia późnośredniowieczna na rozdrożu
, Kr 1990; S.
Wielgus,
Średniowieczna łacińskojęzyczna biblistyka polska
, Lb 1992, 73–78;
J. Misiurek,
Historia i teologia polskiej duchowości katolickiej
, Lb 1994, I 38–
41; A. Porębski,
J. z Paradyża. Poglądy i teksty
, Wwa 1994; tenże,
J. z
Paradyża i filozofia w Polsce w XV wieku
, SPCh 34 (1998) z. 1, 64–69; J. Stoś,
Mistrz J. z Paradyża i devotio moderna
, Wwa 1997; tenże,
Krytyka metody
scholastycznej oraz schola mystica w pismach J. z Paradyża
, SPCh 36 (2000)
z. 2, 243–266.
Artur Winiarczyk
Jakub z Paradyża PEF — © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
[ Pobierz całość w formacie PDF ]

zanotowane.pl

doc.pisz.pl

pdf.pisz.pl

slaveofficial.keep.pl