- W Boga - wierze. Natomiast nie bardzo wierzę w to, co ludzie mówią o Bogu.

JÓZEF IGNACY KRASZEWSKI – BRÜHL. POWIEŚĆ HISTORYCZNA Z XVIII WIEKU

Opracowanie utworu:

+ Tytułowy bohater powieści, Henryk Brühl pierwszym ministrem króla Augusta III i rządził zarówno Polską jak i Saksonią. Pochodził on z Turyngii, księstwa niemieckiego położonego w sąsiedztwie Saksonii. Jako trzynastolatek został paziem u księżnej Weissenfels, potem krótko studiował literaturę i muzykę w Lipsku. Kiedy miał dziewiętnaście lat został przyjęty w poczet srebrnych paziów na dworze królewskim księcia elektora saskiego Augusta II w Dreźnie, gdzie szybko zdobywał coraz to nowe tytuły i stanowiska. Mając trzydzieści jeden lat był już kierownikiem finansów i kierownikiem polityki zagranicznej Saksonii, później objął również ministerstwo spraw wewnętrznych i zarząd górnictwa. Brühlowi jednak nie chodziło o tytuły, lecz o pieniądze. Stopniowo powiększał on swój majątek rodowy, kupował coraz to nowe dobra w Saksonii oraz Polsce, a także budował pałace, z których najsłynniejszy znajduje się w Warszawie przy placu Saskim. Jednym z jego źródeł dochodów było sprzedawanie wolnych urzędów senatorskich oraz biskupstw.

+ Akcja powieści rozgrywa się w ostatnich latach życia Augusta II i pierwszych latach panowania jego syna, Augusta III, mniej więcej między rokiem 1730 a 1738. Nie wychodzi ona poza Drezno i jego najbliższe okolice.

+ Za czasów panowania Augusta II Polska nie tylko przestała być potężnym mocarstwem, ale w ogóle przestała być państwem biorącym czynny udział w polityce europejskiej. Stała się krajem, w którym gospodarowali monarchowie sąsiedni: Karol XII szwedzki, Piotr I rosyjski, a z czasem również Fryderyk II pruski. Upadek polityczny Polski osiągnął dno za panowania kolejnego króla, Augusta III, właśnie za sprawą rządów Brühla.

+ Opisywana powieść powstawała w Dreźnie, do którego Kraszewski trafił w 1863 roku, z racji wydalenia go z kraju przez rząd carski za udział w wypadkach poprzedzających powstanie styczniowe. Pobyt w Saksonii miał bez wątpienia decydujące znaczenie dla wyboru tematu do całego cyklu około dwudziestu utworów związanych z historią panowania w Polsce dynastii Saskiej. Najważniejsze z nich to „Hrabina Cosel” (1863), omawiany „Brühl” (1871), a także „Z siedmioletniej wojny” (1876).

+ Ogromnym ułatwieniem dla Kraszewskiego przy tworzeniu swojej powieści była bliskość bibliotek i archiwów, w których mógł znaleźć liczne materiały dotyczące postaci Brühla. Pisarz korzystał nie tylko ze współczesnych sobie opracowań historycznych i ogłoszonych drukiem utworów czy pamiętników. Kraszewski dotarł również do rzadkich druków, m.in. prywatnej korespondencji Brühla.

+ Kraszewski w swojej powieści nie opisuje swoich bohaterów, lecz ukazuje ich w działaniu, w którym się zaznaczają poszczególne rysy charakteru. Dzięki temu postaci są pełne życia i wyraziście zarysowują się w wyobraźni odbiorców. Warto również podkreślić, że w swoich powieściach historycznych Kraszewski zazwyczaj snuł akcję dookoła osób, często fikcyjnych bohaterów, nie wpływających bezpośrednio na tok wielkich wydarzeń, i poprzez ich dzieje czy przeżycia okazywał postaci naczelne, natomiast w wymienionych wcześniej powieściach saskich, a szczególnie w „Brühlu” pisarz przyjął metodę wręcz przeciwną: wprowadza przede wszystkim naczelne postaci historyczne, lecz unika opisywania ważniejszych wydarzeń.

+ Akcja powieści rozgrywa się na dworze saskim, a jej tematem jest walka klik dworskich o wpływ na króla, a tym samym o władzę w państwie.

+ Trafność ujęcia podstawowych zagadnień epoki dowodzi Kraszewski już na pierwszych stronach powieści w opisie obozowiska chłopów zegnanych po to, by wzięli udział w królewskich łowach jako naganiacze zwierzyny. Nikt się o nich nie kłopotał, dlatego też po polowaniu byli zmuszeni posilać się jedynie chlebem i solą, podczas gdy dla panów piekły się jelenie i ważyły korzenne polewki. Fragment ten nie pozostawia wątpliwości, jakie jest kolejne obok sprzedaży wolnych urzędów źródło bogactw Brühla.

+ O jak największy udział w wyzysku oraz o uprzywilejowane miejsce w aparacie rabowania poddanych, jakim było feudalne państwo tytułowy bohater powieści walczy z Sułkowskim. Kraszewski ani na moment nie pozwala zapomnieć czytelnikowi co jest celem ich zabiegów. Chodzi im o pieniądz, o dobra feudalne, o możliwość wyzyskiwania chłopów. Walkę wygrywa ten, kto sprawniej potrafi ciemiężyć ludzi, a taką osobą jest Brühl.

+ Kolejnym źródłem dochodów tytułowego bohatera jest udział w fabrykacji porcelany w Meissen. Ten typ dochodów dotyczy również innych głównych postaci utworu. Ma to swoje uzasadnienie, albowiem połowa XVIII wieku w czasie której toczy się akcja powieści to okres w którym można zauważyć początki kapitalizmu.

+ Brühl, aby osiągnąć swój cel gotowy jest nawet zdradzić tajne plany dotyczące polityki państwa. Hrabia Sułkowski wydaje się być na pierwszy rzut oka dużo bardziej szlachetniejszy. Lecz i on dopuścił się zdrady – zdradził swoją ojczyznę, gdy brał udział we wprowadzeniu obcego władcy na tron polski, ofiarowany przez szlachtę Leszczyńskiemu. Ponadto zdradził ją za zapłatę, jaką stanowiły dobra Leszczyńskich.

+ Brühl, realizujący jedynie politykę własnej kieszeni, jest pionkiem w ręku o. Guariniego. Wprowadzając do powieści tę postać Kraszewski chciał pokazać rolę jaką odgrywał w feudalnym państwie Watykan.

+ W „Brühlu” bardzo łatwo wskazać pewne analogie pomiędzy przedstawionymi w powieści wydarzeniami a faktami współczesnymi Kraszewskiemu. Niektóre z nich są jednostkowe, jak na przykład i tu, i tam zajęcie Saksonii przez wojska pruskie ukaranie dziennikarza Erella, przypominające ukaranie grzywną Kraszewskiego za wykroczenie przeciw saskiemu prawu prasowemu. Ważniejsze są jednak analogie w poruszanych zagadnieniach zasadniczych, jak sprawowanie władzy a dobro społeczeństwa, samodzielność polityki a intrygi obcych dworów, wtrącanie się duchowieństwa, a w szczególności jezuitów do spraw państwowych, udział kobiet w intrygach dworskich i politycznych, wreszcie charaktery ludzi – zarówno tych, którzy sprawują władzę, jak i tych, którzy ją wspomagają lub jej ulegają.

+ Powieść kończy się w momencie klęski, jaka spadła na Saksonię w wyniku wojny siedmioletniej.