[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Jan Turowski,
Socjologia. Małe grupy społeczne
, TN KUL, Lublin 2001, ss. 57-75.
IV.
TEORIE GRUPY SPOŁECZNEJ
Teoria funkcjonalno-strukturalna 57 — Teoria interakcjonizmu symbolicznego 62 -
Floriana Znanieckiego teoria grupy społecznej 69
TEORIA FUNKCJONALNO
-
STRUKTURALNA
Teoria funkcjonalno-strukturalna jest najstarszą i dominującą teorią socjologiczną
wyjaśniającą zbiorowe Ŝycie ludzi. Zdaniem Don Martindale'a korzenie teorii funkcjonalno-
strukturalnej sięgają organicystycznych koncepcji Augusta Comte'a, Herberta Spencera, a
przede wszystkim Emila Durkheima, którzy w wyjaśnianiu problematyki grupy społecznej
odwoływali się do analogii z organizmami biologicznymi. Wielki wpływ na rozwój koncepcji
funkcjonalno-strukturalnych wywarł równieŜ Vilfredo Pareto, który wprowadził abstrakcyjne
pojęcie „systemu" wewnętrznego i zewnętrznego jako waŜne narzędzia w badaniu Ŝycia
społecznego ludzi.
Współczesnymi twórcami teoretycznej perspektywy funkcjonalno-strukturalnej są: Claude
Levi-Strauss
1
oraz Alfred R. Radcliffe-Brown
2
— w zakresie strukturalnego odłamu tej
orientacji, oraz Bronisław Malinowski
3
, Talcott Parsons
4
i inni — w zakresie odłamu
funkcjonalnego
5
.
[koniec 57]
Istotną tezą teorii funkcjonalno-strukturalnej jest pogląd, iŜ Ŝycie społeczne jest zawsze i
przede wszystkim „ustrukturalizowane" w postaci „systemów społecznych”, tj. całości
spełniających określone funkcje względem większych całości, które równieŜ same złoŜone są
z określonych elementów, wzajemnie od siebie funkcjonalnie zaleŜnych. Punktem wyjścia
analizy socjologicznej jest badanie budowy czy teŜ struktury danego systemu społecznego i
funkcji, jakie on spełnia na rzecz systemu szerszego. Analiza systemu ukazuje, jakie funkcje
spełnia kaŜdy z elementów systemu na rzecz całości.
Teoria funkcjonalna nie operuje więc pojęciami grupy społecznej, ale pojęciem systemu
społecznego, jako powszechną kategorią pojęciową obejmującą wszelkie rodzaje tworów
społecznych, niezaleŜnie od ich wielkości. Uznaje jedynie absorpcję mniejszych systemów
społecznych przez systemy szersze, z punktu widzenia których systemy mniejsze mogą być
traktowane jako elementy.
Drugim podstawowym, pojęciem stosowanym w analizie i wyjaśnianiu socjologicznym
jest „funkcja". Pojęcie funkcji w tej teorii jest rozumiane jako określające rodzaj aktywności
spełnianej przez dany element na rzecz określonego systemu społecznego czy teŜ rodzaj
wkładu danego systemu na rzecz szerszego systemu zewnętrznego. Jeszcze dokładniej
pojęciem funkcji określa się właściwą dla danego systemu aktywność czy działalność
konieczną, utrzymującą w istnieniu dany system. Funkcja ma charakter zdeterminowany i
wynika ze struktury rodzaju zaleŜności między systemami czy teŜ między elementami
systemu
6
.
Elementami w systemie mogą być albo jakieś części danego systemu, albo poszczególne
przedmioty, albo inne cechy, stany albo procesy czy jakieś części całości wszystkich
1
Główne prace Clauda Levi-Straussa to:
Antropologia strukturalna,
tłum. K. Pomian, Warszawa 1970;
The Elementary Structures of
Kinship,
Boston 1969 (w języku francuskim ksiąŜka ta ukazała się w r. 1949).
2
A. R. Radcliffe-Brown,
Structure and Function In Primitwe Society,
Glenore, m, 1952.
3
Funkcjonalna teorię wyłoŜył w artykule
Culture,
opublikowanym w
Encyclopedia of Social Sciences,
vol. 4, New York 1934, oraz w pracy
A Scientific Theory of Culture and Other Essays,
która została w tłumaczeniu polskim opublikowana w ksiąŜce: B. Malinowski,
Szkice z
teorii kultury,
Warszawa 1958.
4
Podstawowe dzieła Talcotta Parsonsa to:
The Structure of Social Action,
New York 1937, oraz
The Social System,
New York 1951.
5
Do przedstawicieli funkcjonalizmu naleŜy ponadto: Robert K. Merton, Kingslay Davis, Williara E. Moore, Georg Sjoberg.
6
C. Radcliffe-Brown definiuje pojęcie funkcji następująco:
„By the definition here offered »function« is the contribution which a partial
activity makes to the total activity of which it is a part".
Por. A. R. Radcliffe-Brown,
Structure in Primitive Society,
[w:]
Sociological Theory.
A Book of Readings,
ed. L. A. Coser, B. Rosenberg, New York 1969, s. 626.
zaleŜności strukturalnych, jakie w danym systemie występują.
W świetle załoŜeń teorii funkcjonalno-strukturalnej grupę społeczną moŜna określić jako
system społeczny, a więc pewną całość w szerokiej strukturze systemów społecznych,
spełniającą określone funkcje na rzecz szerszych systemów społecznych czy teŜ tzw.
makrosystemów, złoŜoną z elementów funkcjonalnie ze sobą powiązanych. W tym ujęciu
analiza funkcjonalna koncentruje
[koniec 58]
się na problematyce funkcji, gdy strukturalizm
koncentruje się na analizie budowy — struktury systemów społecznych oraz zasad je
organizujących. Funkcjonaliści zajmowali się głównie systemami kulturowymi i wzorów
zachowań, strukturaliści natomiast nastawieni byli na badanie procesów społecznych,
zaleŜności w budowie systemów społecznych. Główni przedstawiciele jednej i drugiej
orientacji opierali swoje twierdzenia na badaniach społeczeństw pierwotnych i społeczeństw
chłopskich.
Występują teŜ róŜnice między poszczególnymi przedstawicielami jednej i drugiej
orientacji.
Radcliffe-Brown reprezentuje strukturalizm funkcjonalny, przedmiotem głównym swych
analiz czyni bowiem strukturę społeczną systemu. Rozpatruje zasadnicze struktury w skali
całego społeczeństwa i innych wielkich struktur społecznych. Poznanie struktury społecznej
danego systemu pozwala dopiero — zdaniem Radcliffe-Browna — wyjaśniać zjawiska
kulturowe, obyczaje, wierzenia,
wzory
Ŝ
ycia
w społeczeństwie. Struktura społeczna bowiem
stanowi uregulowane stosunki między jednostkami i zbiorowościami osób w danym systemie
społecznym i zapewnia systemowi społecznemu jego jedność i zwartość.
W przeciwieństwie do Radcliffe-Browna Malinowski reprezentuje orientację funkcjonalną,
odwołuje się juŜ nie do jakiegoś ogólnego społeczeństwa, ale do wielości grup społecznych i
operuje pojęciem grupy społecznej. Zdaniem tego wybitnego badacza społeczeństw
prymitywnych i teoretyka kultury u podstaw powstawania i funkcjonowania grup społecznych
tkwią potrzeby, które pobudzają aktywność człowieka. Potrzeby te grupuje Malinowski w
trzy ogólne kategorie. Stanowią je potrzeby biologiczne, psychiczne i społeczno-kulturalne.
Potrzeby biologiczne i konieczności ich zaspokajania, powodujące organizowanie się ludzi w
róŜne grupy społeczne, pojmowane jako formy zbiorowego działania. Aby grupy społeczne
mogły realnie funkcjonować, muszą być określane sposoby działania, normy, symbole,
kultura, potrzeby biologiczne, choćby wymienić tylko potrzeby zaspokojenia głodu,
bezpieczeństwa, ochrony zdrowia, reprodukcji, przyczyniają się do kształtowania się rodzin,
róŜnych grup pokrewieństwa, zbiorowych form działalności gospodarczej, prowadzenia gos-
podarstw domowych itp. Potrzeby ludzkie, nawet biologiczne, nie mogą być pojmowane jako
jakieś impulsy fizjologiczne, gdyŜ są one regulowane przez zwyczaje, obyczaje i inne normy;
ludzie występują tu jako członkowie grup społecznych, a nie jako organizmy.
Działalność i formy organizacji związane z zaspokojeniem potrzeb biologicznych
powodują kształtowanie się potrzeb tzw. pochodnych: psychicznych i społeczno-kulturowych,
te zaś wymagają tworzenia dalszych form organizacji
[koniec 59]
społecznej i wzorów
kulturowych. Potrzeby ludzkie powodują więc konieczność powstawania róŜnego rodzaju
stosunków społecznych i wzorów kulturowych, norm, wartości, wierzeń. Koncepcję
Malinowskiego charakteryzuje „kulturalizm”, tj. pogląd, iŜ kultura danego społeczeństwa
bądź danej zbiorowości reguluje stosunki społeczne czy struktury społeczne, słuŜy
zaspokajaniu gatunkowych i indywidualnych potrzeb danej zbiorowości.
Szczególnie wybitne miejsce wśród przedstawicieli teorii funkcjonalno-strukturalnej
zajmuje Talcott Parsons. Rozwija on teorię funkcjonalną jeszcze w innym kierunku. Jonathan
H. Turner określa poglądy Talcotta Parsonsa jako „imperatywizm funkcjonalny”, gdyŜ
podstawowe „imperatywy”, wymogi czy cele, jakie musi spełniać kaŜdy system społeczny,
stanowi myśl przewodnia teorii Parsonsa
7
.
7
Por. J. H. Turner,
Struktura teorii socjologicznej,
tłum. J. Szmatka, Warszawa 1985. s. 96.
Główne zręby poglądów Parsonsa poznajemy z dwóch najwaŜniejszych ksiąŜek,
stanowiących zarazem dwa etapy w rozwoju jego teorii funkcjonalnej. W ksiąŜce
The
Structure of Social Action,
wydanej w r. 1937, Parsons zawarł teorię działania społecznego,
które miało stanowić podstawowy rodzaj i formę zbiorowego Ŝycia ludzi. W r. 1971 w
ksiąŜce
The Social System
Parsons przeszedł od analizy działania społecznego do teorii
systemów społecznych. Teoria systemu społecznego, traktowana jako teoria analityczna,
miała juŜ wyjaśnić nie tylko samo działanie społeczne i jego strukturę, ale równieŜ
osobowość podmiotu działającego, systemy społeczne i kulturę na wszystkich poziomach i
we wszystkich wymiarach Ŝycia społecznego, a więc na poziomie mikrostruktur i
makrostruktur.
System społeczny oznacza według Parsonsa kaŜdy zorganizowany wzór — model
interakcji. Zadaniem analizy socjologicznej jest wyjaśnianie, jak istnieją i funkcjonują
systemy społeczne, jak osobowości ludzkie jako podmioty działające, podejmując interakcję,
doprowadzają do ukształtowania systemu społecznego, czyli jakiejś — w innym języku —
grupy społecznej.
Według Parsonsa system społeczny powstaje dzięki instytucjonalizacji działań ludzkich i
polega na uwzorowaniu, określeniu schematów interakcji zachodzących między jednostkami,
zajmującymi róŜne pozycje. Wzory takich działań — interakcji podlegają normatywnej
regulacji i wypełniane są treściami kulturowymi (wartościami). Do zintegrowania osobowości
- podmiotów działających dochodzi za pośrednictwem działania dwóch mechanizmów:
mechanizmu socjalizacji i mechanizmu kontroli społecznej. Mechanizm socjalizacji polega na
[koniec 60]
internalizacji przez jednostkę wzorów działań, norm, wartości i symboli, powo-
dujących, Ŝe jednostka w interakcji działa zgodnie z innymi. Drugi mechanizm, zapewniający
trwanie i funkcjonowanie kaŜdego systemu społecznego (np. rodziny, społeczności lokalnej -
w terminach socjologii konwencjonalnej), stanowi kontrola społeczna, która przez system
nakazów, norm i uregulowań połączonych ze stosowaniem nagród i kar oddziaływuje
prewencyjnie lub represyjnie na działania osobowości, jak i innych podsystemów w szerszym
systemie.
Robert K. Merton jest juŜ nowoczesnym przedstawicielem funkcjonalizmu,
zorientowanym nie na tworzenie ogólnej teorii socjologicznej wzorem swoich poprzedników,
ale, przeciwnie, promującym tworzenie tzw. teorii średniego zasięgu
8
. Teorie średniego
zasięgu w ujęciu Mertona są teoriami specjalnymi, mającymi zastosowanie w ograniczonych
pojęciowo obszarach, zawierają hipotezy dające się empirycznie weryfikować i twierdzenia
empirycznie potwierdzone, odnoszące się do pewnego tylko zakresu zjawisk przestrzennie i
czasowo ograniczonych. Jako przykłady teorii średniego zasięgu Merton wymienia: „teorię
zachowań dewiacyjnych, nieprzewidzianych skutków celowego działania, percepcji
społecznej, grup odniesienia, kontroli społecznej, wzajemnej zaleŜności instytucji
społecznych”
9
.
Robert Merton dokonał ogromnego wkładu do zagadnień budowy i strategii konstruowania
teorii w socjologii oraz zasad analizy funkcjonalnej zjawisk społecznych. Jego koncepcję
funkcjonalizmu nazywa się często funkcjonalizmem socjologicznym, gdyŜ opiera się w
swych twierdzeniach na wynikach badań empirycznych.
Robert Merton formułuje wiele twierdzeń dotyczących teorii grup społecznych. Przede
wszystkim formułuje socjologiczne pojęcie grupy społecznej. Jest to ujęcie strukturalne
grupy, gdyŜ Merton odnosi je do pewnej liczby ludzi, którzy wchodzą ze sobą w interakcję
wedle ustalonych wzorów. Czasami nazywa teŜ terminem grupy społecznej określoną liczbę
ludzi pozostających w ustalonych stosunkach społecznych. Terminy „stosunki społeczne" i
8
Dziełem Roberta K. Mertona, które stało się najbardziej reprezentatywna pozycja współczesnej literatury socjologicznej, jest ksiąŜka
Teoria socjologiczna i struktura społeczna,
tłum. E. Morawska, J. Wartenstein-śuławski, Warszawa 1982 (tytuł oryginału:
Social Theory
and Social Structure,
New York 1969).
9
TamŜe, s. 71.
„uwzorowane interakcje” czy „unormowane interakcje" stosuje Merton zamiennie jako
składniki struktury społecznej i zarazem
definiens
grupy, tj. to, co wiąŜe pewna liczbę
jednostek w odrębna całość, odrębny od jednostek podmiot Ŝycia spo-[
koniec 61]
łecznego.
Merton uwzględnia teŜ świadomościowe aspekty grupy. Ustala bowiem trzy kryteria istnienia
grupy: 1) trwale, normatywnie ustalone formy społecznej interakcji, 2) samookreślanie się
jednostki jako uczestnika grupy, 3) takie samo jej określanie przez innych ludzi
10
.
Wprowadza róŜne typologie grup społecznych. Analizuje 26 rodzajów właściwości, które
charakteryzują i róŜnicują grupy społeczne między sobą. Ukazuje róŜne wersje funkcji, jakie
grupa społeczna moŜe spełniać, dotychczas nie dostrzegane przez badaczy.
Omówione poglądy głównych przedstawicieli teorii funkcjonalno-strukturalnej ukazują
róŜnice załoŜeń teoretycznych w pojmowaniu i wyjaśnianiu grup społecznych. Wspólny
jednakŜe tym wszystkim poglądom jest Durkheima sposób widzenia rzeczywistości
społecznej, a w tym grup społecznych, jako unormowanych, uwzorowanych struktur
społecznych, zobiektywizowanych i zewnętrznych w stosunku do jednostki. Dopiero Robert
Merton wkroczył w sferę świadomości jednostki.
Pod adresem teorii funkcjonalno-strukturalnej kierowano wiele zarzutów. Przede
wszystkim krytycy podnosili, Ŝe paradygmat teorii funkcjonalno-strukturalnej, nakazujący
badanie grup społecznych w kategoriach pojęciowych „systemu" i „funkcji", jest całkowicie
abstrakcyjny i ogólnikowy, skoro z tego punktu widzenia moŜe być badany kaŜdy obiekt
rzeczywistości. Teoria ta nie stwarza moŜliwości poznania poszczególnych rodzajów grup
społecznych ani ich cech, ani funkcjonowania grup, wyjaśniania zmian, jakim ulegają,
konfliktów, jakie między nimi czy w nich występują, prowadzi jedynie do ustalania
zaleŜności funkcjonalnych i analizowania „systemu społecznego" pod kątem spełniania tzw.
wymogów czy imperatywów funkcjonalnych [Parsons AGIL – Adaptacja – organizm,
Osiąganie celów (goal attainment) – osobowość, integracja – system społeczny jako
zorganizowany układ statusów integrujący potrzeby osobowości i wzory kulturowe za
pomocą norm , kultywowanie wzorów (latent patern maintanence) – kultura jako sfera
symboliczna] odmiennie przez poszczególnych przedstawicieli teorii określanych; pomniejsza
kreatywna rolę jednostki w Ŝyciu społecznym
11
.
TEORIA INTERAKCJONIZMU SYMBOLICZNEGO
Przeciwieństwem funkcjonalno-strukturalnej koncepcji grupy społecznej jest teoria
interakcjonizmu symbolicznego, interakcjonizm symboliczny w teoretycznej genezie sięga do
swych amerykańskich prekursorów, takich jak Wilham James, John Dewey, a przede
wszystkim George Mead. Wspierając się na Mea-
[koniec 62]
da koncepcji jaźni i interakcji
jego następcy i zwolennicy poszli jednak w róŜnych kierunkach w wyjaśnianiu społecznego
działania, a przede wszystkim w wyjaśnieniach zjawiska organizacji społecznej, grupy
społecznej czy społeczeństwa, a w takich właśnie kierunkach problematyka działania
zbiorowego w teorii Meada była rozwaŜana. W związku z tym poglądy przedstawicieli tej
orientacji na temat grupy społecznej w socjologii musiały uwzględnić istniejące między nimi
róŜnice. Wystąpiły one szczególnie między tzw. szkołą chicagowską, reprezentowaną przez
Herberta Blumera, a szkoła Iowa, reprezentowaną przez Manfreda Kuhna, oraz w teorii roli,
reprezentowanej przez Roberta Parka i Ernesta W. Burgessa, a następnie przez wielu dalszych
kontynuatorów. JednakŜe rdzeń poglądów tych trzech suborientacji jest wspólny. Jest nim
koncepcja interakcji w ujęciu Meada i jego wizja „organizacji społecznej" jako
„zorganizowanej" działalności wielu podmiotów — jednostek odnoszonych do „uogólnionego
10
TamŜe, s. 339.
11
Analizę funkcjonalizmu przeprowadza Piotr Sztompka m.in. w pracy
Statyczna i dynamiczna wersja funkcjonalizmu
, „Studia
Socjologiczne”, 1969, nr 4. Pełny wykład i krytykę teorii funkcjonalno-strukturalnej przedstawia J. H. Turner (dz., cyt., s. 75-180).
innego", w której jednostki wzajemnie przystosowują się i wzajemnie współdziałają.
Rzeczywistość społeczna sprowadza się – w ujęciu interakcjonizmu symbolicznego — do
wzajemnych oddziaływań czy działań między jednostkami jako suwerennymi podmiotami
tych czynności. Tym, co rzeczywiście istnieje, są jednostki ludzkie, działające i oddziałujące
na siebie za pomocą symboli. Interakcja symboliczna jest elementarnym faktem społecznym i
z pomocą tej kategorii pojęciowej moŜna dopiero wyjaśnić inne formy czy rodzaje zjawisk
społecznych.
Interakcja w ujęciu interakcjonizmu symbolicznego oznacza - pisze ElŜbieta Hałas -
przede wszystkim takie społeczne działanie, gdy dwie osoby oddziałują na siebie za
pośrednictwem komunikacji, modyfikując nawzajem swoje zachowanie. Ludzie nie reagują
(jak to ujmuje behawioryzm), ale interpretują, definiują nawzajem swoje działania. Interakcja
więc ma charakter symboliczny, poniewaŜ polega na wymianie przekazów komunikacyjnych
między uczestnikami występującymi na zmianę w roli ich nadawców i odbiorców
12
. Trafnie
jednak podkreśla E. Hałas, Ŝe pojęcie działania (1)„komunikacji symbolicznej", symboli
werbalnych, języka czy symboli niewerbalnych, gestów, znaków, dźwięków itp., za pomocą
których dopiero owo wzajemne działanie zachodzi — jest istotnym załoŜeniem teorii
interakcjonizmu. Drugi waŜny element w interakcjonistycznej koncepcji ludzkiego działania
stanowi załoŜenie, Ŝe (2) jednostka nie odtwarza zachowań czy działań według pewnych
wzorów, ale konstruuje działanie, jest twórcą, kreuje działanie, interpretuje zachowanie
partnera,
[koniec 63]
wchodzi w jego rolę i na podstawie
role-taking
podejmuje odpowiednie
działanie, dokonując ciągle tzw. definicji sytuacji, w jakiej działa, jednostka bowiem jest
świadoma siebie, posiada jaźń
(self),
dokonuje wyborów.
JednakŜe w teorii interakcjonizmu symbolicznego występują róŜnice w poglądach między
jej klasycznymi przedstawicielami.
Herbert Blumer, uwaŜający siebie za wiernego kontynuatora Georga'a Meada i twórcę
interakcjonizmu symbolicznego, określając swoje stanowisko zaczyna od wytłumaczenia
dwóch punktów wyjścia swej teorii. Zdaniem Blumera załoŜenia te nie są w ogóle właściwie
rozumiane albo są niekonsekwentnie uwzględniane w analizach Ŝycia społecznego ludzi.
Pierwsze z nich to załoŜenie przez Meada, Ŝe (1) człowiek jest wyposaŜony w jaźń, a więc
mechanizm, który pozwala jednostce ludzkiej traktować siebie jako przedmiot; mechanizm,
dzięki któremu jednostka ma zdolność udzielania sobie rad, wskazywania sobie zachowań i
podejmowania decyzji. Drugie załoŜenie głosi, Ŝe (2) ludzkie działanie, czyli interakcja, jest
symboliczne i zachodzi za pomocą symboli, stosowanych przez partnerów interakcji.
Interakcja jest konstruowana. Jaźń bowiem nie jest układem, strukturą, ale nieprzerwanym
procesem, „w którym istota ludzka postrzega rzeczy, ocenia je, nadaje im znaczenie, po czym
na tej podstawie podejmuje decyzję działania [...]. Zachowanie ludzkie nie jest zatem
rezultatem sił takich, jak naciski środowiskowe, bodźce, motywy, postawy czy idee, lecz jest
wynikiem sposobu, w jaki interpretuje i poczyna sobie z nimi w działaniu, które
konstruuje”
13
.
W dalszym wyjaśnieniu Blumer wyznaje, Ŝe w jego interpretacji dwa załoŜenia teorii
Meada obejmują po pierwsze tezę, iŜ (1) społeczeństwo ludzkie składa się z jednostek
posiadających jaźń, oraz po drugie, Ŝe (2) indywidualne działanie jest konstrukcją, a nie
prostym wyzwoleniem reakcji.
Zachodzi pytanie, jak według Blumera dochodzi do zbiorowego działania, do jakiejś
organizacji społecznej, do społeczeństwa, skoro rzeczywistość społeczna składa się z róŜnego
rodzaju autonomicznych interakcji i do tego jeszcze zmiennych, zawsze na nowo
konstruowanych.
12
E. H a ł a s,
Symboliczny interakcjonizm - wielo
ść
orientacji a podstawy jedno
ś
ci perspektywy
, „Studia Socjologiczne”, 1961, nr 4, s. 111.
13
H. Blumer,
Społecze
ń
stwo jako symboliczna interakcja,
[w:]
Kryzys i schizma. Antyscjentystyczne tendencje w socjologii współczesnej,
wybór i wstęp E. Mokrzycki, Warszawa 1984.
[ Pobierz całość w formacie PDF ]

zanotowane.pl

doc.pisz.pl

pdf.pisz.pl

slaveofficial.keep.pl