- W Boga - wierze. Natomiast nie bardzo wierzę w to, co ludzie mówią o Bogu.

J. Gajda , Antropologia kulturowa. Wprowadzenie do wiedzy o kulturze

I.        TREŚĆ I ZAKRES POJĘCIA KULTURA

Genealogia pojęcia kultura i cywilizacja oraz relacje: natura-kultura, cywilizacja-kultura.

→ Rodowod pojęcia „kultura” sięga starożytnego Rzymu: w łacinie wyraz „cultura” oznaczał uprawę roli, doskonalenie - stąd pojęcie „kultury rolnej”

→ Czasy nowożytne to okres upowszechnienia terminu „kultura” w znaczeniu przenośnym.

→ Wiek XVIII przyniósł we Włoszech, Francji i Anglii rozumienie „kultury” jako życia umysłowego, duchowego człowieka oraz jego cech i wytworów.

→ W Polsce jako jeden z pierwszych pojęcia tego używał J. Lelewel w znaczeniu doskonalenia

moralnego i umysłowego człowieka, a także rozwoju sztuki, wiedzy, idei i religii.

→ Podobnie długi rodowod ma pojęcie „cywilizacja” (od łac. Civis-obywatel).

Pojecie „cywilizacji” i hasło „cywilizowanego społeczeństwa” pojawiają się powszechnie dopiero w XVIIIw. we Francji, a potem we wszystkich krajach zachodnich. Często terminu „cywilizacja” używano zamiennie z terminem „kultura” (np. w Anglii). We Francji dominowało określenie „cywilizacja”, w Niemczech-„kultura”.

→ Wg M. Webera, MacIvera i Mertona:

CYWILIZACJA-zespoł materialno-technicznych procesow i osiągnięć;

KULTURA-układ wartości, norm i ideałow.

→ Etnologia ujmuje „kulturę” jako całokształt ludzkiej działalności przekształcającej

przyrodę i samych ludzi.

→ Antropologia „kulturę” odnosi do całości badanych zjawisk i nie przeciwstawia elementów duchowych i materialnych, jednostkowych i zbiorowych. Aby uchwycić różnice między tymi pojęciami, warto uświadomić sobie zachodzące relacje między naturą i kulturą oraz cywilizacją i kulturą.

NATURA-KULTURA:

·        S. Pufendorf przeciwstawia kulturę naturze, określając tę pierwszą jako Panowanie rozumu. Pojęcie „natura” oznacza wrodzone wyposażenie człowieka, które jest wynikiem ścisłego związku człowieka ze światem przyrody. W przeciwieństwie do natury, kultura oznacza to, co wyuczone i sztuczne.

·        Natura i kultura-według B. Suchodolskiego-to dwa powiązane ze sobą światy. Oba oddziałują na człowieka jako istotę biologiczno-społeczno-kulturową. Kształtowanie osobowości dokonuje się zarowno przez kontakt z kulturą jak też z przyrodą.

CYWILIZACJA-KULTURA:

·         W. Tatarkiewicz: „Niech cywilizacja oznacza to wszystko, co ludzkość stworzyła i dodała do natury dla ułatwienia i ulepszenia życia, a kultura te przeżycia i czynności poszczególnych ludzi, którzy wytworzyli cywilizację(...)”. Kultura stanowi „bogactwo duchowe człowieka, wyższą formę ludzkiego bytowania(...), to stan subiektywny, psychiczny, wewnętrzny, indywidualny, dla każdego rożny”.

Podstawowe składniki kultury wg K. Żygulskiego.

→ RZECZY-przedmioty stanowiące wytwory i obiekty ludzkiej działalności; stanowią rodzaj dóbr kultury; są wytworem pracy ludzkiej-fizycznej i umysłowej, pracy, która jawi się jako siła motoryczna rozwoju kultury.

→ ZNAKI-dwa rodzaje:

§         występujące w formie materialnej jako rzeczy;

§         występujące w formie zachowań, typu gestu, słowa

W szeregu rożnych systemów znaków najważniejsze miejsce zajmuje język jako uniwersalny środek informacji i porozumiewania się ludzi.

→ ZACHOWANIA LUDZKIE-chodzi o zachowania kulturowe, o wzory zachowań akceptowanych społecznie, traktowanych jako cenne.

Rozumienie pojęcia „kultura”.

→ Szerokie (globalne) rozumienie kultury jest typowe dla orientacji antropologicznej

i socjologicznej:

II.     PODSTAWOWE POJĘCIA DOTYCZĄCE KULTURY

Szerokie ujęcie kultury oznacza wszystko, co stworzył człowiek od zarania dziejów i co ma trwały, zobiektywizowany charakter. Antropolodzy przez kulturę rozumieją zachowania, sposób życia, język, wierzenia, zwyczaje i obyczaje, ogół idei, norm moralnych i prawnych, ideologię, naukę, filozofię i religię, a także instytucje społeczne, polityczne i gospodarcze oraz system produkcji. W szerokim znaczeniu pojęcie „kultura” obejmuje:

§         ogół trwałych, materialnych i niematerialnych wartości (dóbr uznawanych za

szczególnie cenne), będących wytworami ludzkiej działalności; ogół wyuczonych zachowań (umiejętności, sposobów postępowania), odpowiednio ukształtowanych historycznie wzorów uznanych i przyswojonych społecznie, przekazywanych z pokolenia na pokolenie.

→ Węższe (selektywne) rozumienie kultury zasadza się na odróżnieniu kultury duchowej od kultury materialnej. Do kultury zalicza się sztukę i literaturę, a nie zalicza się nauki, techniki, działalności społecznej, politycznej i gospodarczej. Ten wąsko pojmowany zakres pojęcia „kultury” dotyczy zatem sfery intelektualnej, estetycznej, zabawowej i obyczajowej działalności ludzi.

→ Definicje historyczne akcentują dziedziczenie i tradycje jako mechanizmy konstytuujące kulturę określoną jako dorobek.

→ Definicje normatywne kładą nacisk na jakość „stylu życia” charakterystycznego

dla poszczególnych kultur.

→ Definicje psychologiczne akcentują mechanizmy psychiczne kształtowania się kultury; podkreślają rolę uczenia się i analizują proces wytwarzania nawyków.

Podstawowe pojęcia dotyczące kultury-elementy kultury.

→ WARTOŚĆ (KULTUROWA)-powszechnie pożądane dobro lub powszechnie uznawane przekonanie o określonym charakterze. Za wartości kulturowe uznawane są najczęściej wartości dominujące w danym społeczeństwie, a zatem te, które wpływają, jeśli nie na wszystkich, to na większość jego członków. Mało jest wartości, które zajmowałyby jednakową pozycję w wielu kulturach (należą do nich niektóre zasady moralne, przyjmowane w ciągu całych tysiącleci). Wartości kultury zależne są od warunków bytowych i historycznych (np. ojczyzna dla plemion koczowniczych nie stanowi prawie żadnej wartości). Trzy klasyczne wartości to: prawda, dobro i piękno. W socjologii wyodrębnia się podział na wartości wyznawane, deklarowane i realizowane. Realizacja wartości oznacza ich akceptację w ramach określonej kultury.

→ WZORY-to normy wyrastające z systemów wartości. Są one systemem postulowanych zasad postępowania ludzi czy instytucji.

→ KANON-łączy się ściśle z wzorami i wartościami w kulturze. Oznacza zasadę, wzór, regułę, normę. Kanon w kulturze to zestaw tekstów prawomocnych i uznanych za obowiązujące. Swoistą cechą kanonu jest jego uniwersalny charakter.

→ OBYCZAJ-powszechnie przyjęte sposoby postępowania, najczęściej utwierdzone tradycją i mające miejsce na określonym terenie i dotyczące pewnej grupy ludzi. Obyczaje są jednym z systemów dla danej zbiorowości i jako takie stanowią swoisty system kontroli społecznej. Naruszenie obyczaju powoduje negatywną reakcję ze strony grupy. Interesujące relacje zachodzą między modą i obyczajami. Moda jest swoistym typem obyczaju z tą różnicą, że nie wymaga aprobaty tradycji, a wręcz się jej przeciwstawia.

→ ZWYCZAJE-to sposoby postępowania wynikające z nabytej dyspozycji przyzwyczajania

i jako takie mogące się czasem przekształcić w obyczaje. Zwyczaje mogą mieć charakter trwały lub przejściowy-przemijający z modą. W przeciwieństwie do obyczajów, ich przestrzeganie nie jest obarczone sankcjami a jedynie jest formą uznania lub odrzucenia. Zwyczaje dzieli się na grupowe i indywidualne. Zwyczaje powstają z nawyków i przyzwyczajeń, a także z dawnych obyczajów i obrzędów, stąd jedne się utrwalają, inne są odrzucane.

→ OBRZĘDY-uświęcone tradycją zespoły czynności i praktyk towarzyszące uroczystościom

religijnym, rodzinnym, społecznym, np. obrzędy inicjacyjne(chrzciny), afirmacyjne(np. jubileusz pożycia małżeńskiego), obrzędy izolacji(np. pożegnanie pracownika, pogrzeb). Najczęściej obrzędy dzieli się na religijne i świeckie.

→ RYTUAŁY-to zespoły czynności stanowiące formę zewnętrzną obrzędu religijnego, uroczystości, ceremonii. Świadczą o doniosłości wykonywanej czynności. Rytuały są zakorzenione w określonych wartościach i dają podlegającym im zbiorowością poczucie wspólnoty.

→ MIT-to podanie o bogach, legendarnych bohaterach, fantastycznych zdarzeniach, a także w przenośnym znaczeniu-wymysł, bajka. Celem każdego mitu jest próba dania odpowiedzi na pytania dotyczące życia i śmierci, dobra i zła, pochodzenia, przeznaczenia i natury świata i człowieka. Pojęcia „mit” używa się w węższym i szerszym znaczeniu:

§         w węższym znaczeniu mit to opowieść sakralna o wierzeniach religijnych związanych z magią, kultem, rytuałem;

§         w szerszym znaczeniu mit to wszelkie konstrukcje światopoglądowe i artystyczne

zbliżone formą zewnętrzną, strukturą i funkcją do mitów w tradycyjnym znaczeniu.

Socjologia wyodrębnia tzw. mity społeczne, będące nieuzasadnionymi, irracjonalnymi wyobrażeniami o rzeczywistości. Mitom tym przypisuje wielu badaczy znaczną siłę motoryczną. Rola mitów w kulturze jest znacząca, ale niejednoznaczna w ocenie badaczy:

● ewolucjoniści głosili, że mit jest swoistym rodzajem nauki pierwotnej lub uzasadnieniem praktyk magicznych;

● socjologia E. Durkheima podkreślała integrujące funkcje mitu w ramach społeczności plemiennych;

● psychologia W. Wundta tłumaczyła mitologizowanie jako dążenie człowieka do uprzedmiotowienia własnych stanów uczuciowych;

● funkcjonaliści głosili, że mit w swej pierwotnej formie związany był zasadniczo z obrzędem, a obrzęd może być uznany za genetyczną podstawę mitu. Mityczne rozumienie świata jest przeciwieństwem rozumienia naukowego.

Jednak między mitem a nauką istnieje pewna analogia. Mit bowiem-podobnie jak nauka porządkuje obraz świata i określa siły tym światem rządzące. W przeciwieństwie ...