- W Boga - wierze. Natomiast nie bardzo wierzę w to, co ludzie mówią o Bogu.

Jan Draus UNIWERSYTET JANA KAZIMIERZA WE LWOWIE 1918-1946

1. W dwudziestoleciu międzywojennym:
- król Jan Kazimierz 20 stycznia 1661 wywyższył istniejące od 1608 r lwowskie Kolegium Jezuickie do rangi Uniwersytetu. Tak poczęty UL wraz z wyryłam w 1817 Zakładem Narodowym im. Ossolińskich oraz – w 1844 – Akademią Techniczną, późniejszą Politechniką Lwowską, przeobraził Lwów w ważny ośrodek nauki i kultury polskiej.

2. Podczas obrony Lwowa i wojny polsko-bolszewickiej:
- wielokulturowość i wynikające z niej wielonarodowość Lwowa były z jednej strony czynnikami sprzyjającymi rozwojowi miasta i Uniwersytetu, z drugiej zaś przysparzały wiele problemów politycznych i społecznych.

- konflikty polsko-ukraińskie, ich nierozerwalnym podłożem była zawsze walka o kulturowy charakter miasta i Uniwersytetu.

- w atmosferze zbliżającego się końca I wojny światowej i proklamowania niepodległości Polski, w nocy 31października/1 listopada 1918 rozgorzała polsko ukraińska walka o Lwów, która przerodziła się w wojnę polsko-ukraińską, trwającą do czerwca 1919. Rozpoczęty w Uniwersytecie 15 października rok akademicki 1918/1919 został przerwany a profesorowie i studenci wzięli czynny udział w obronie zagrożonego Lwowa. Senat Uniwersytetu podjął uchwałę nie tylko o zawieszeniu zajęć dydaktycznych na czas nieokreślony, ale także wystosował do studentów odezwę wzywającą ich do wstąpienia w szeregi Wojska Polskiego i obronę zagrożonej ojczyzny.

-W kolejnym roku akademickim 1919/1920, po kilku miesiącach w miarę normalnego funkcjonowania Uniwersytet zawiesił swoja działalność, tym razem z powodu wojny polsko-bolszewickiej. Pracownicy a w szczególności studenci ochotniczo wstępowali w szeregi Wojska Polskiego aby walczyć w obronie zagrożonej niepodległości.

3. Na gruncie państwowości II Rzeczypospolitej

- pomimo działań wojennych (1918-1920) i udziału w nich studentów i pracowników naukowych, UL nie był całkowicie zamknięty. Pracował Wydział Teologiczny.

- decyzją MWRiOP pomimo protestu Organizacji Młodzieży Narodowej, uruchomiono 1919 kursy dla słuchaczy najwyższych lat studiów urlopowanych z wojska, celem umożliwienia im złożenia egzaminów końcowych. Na podobnych zasadach urlopowano studentów w II semestrze 1919/1920.

- Senat Uniwersytetu Lwowskiego w uchwale z 14 sierpnia 1919 umożliwił wstęp na studia tylko tej młodzieży, która posiadała obywatelstwo polskie oraz zadośćuczyniła obowiązkowi służby wojskowej lub dokumentowała, że nie została do niej z różnych powodów przyjęta. Zasadę tę potwierdził 18 września Rada Ministrów. Po zakończeniu wojny polsko-bolszewickiej w październiku 1920 oraz po demobilizacji młodzieży akademickiej kiedy Uniwersytet Jana Kazimierza podjął normalna działalność, przy wpisach na uniwersytet obowiązywały zaświadczenia odbycia służby wojskowej w Wojsku Polskim, w oddziałach ochotniczych, Ligii Akademickiej, Akademickiej Lidze Obrony Państwa oraz uczestnictwa w pomocniczych pracach instytucji państwowej w okresie zagrożenia kraju.

- 15 marca 1920 decyzją MWRiOP dotychczasowy utrakwistyczny Uniwersytet Lwowski przekształcony został w uczelnię z wyłącznym językiem wykładowym polskim.

4. W pracach nad ustawą o szkołach akademickich.
- Uniwersytet Jana Kazimierza w dobie II Rzeczypospolitej był nie tylko przodującą uczelnią w niepodległym kraju, ale także wartością narodową, ważnym ośrodkiem nauki i kultury na Kresach Południowo-Wschodnich.

- odbudowujące się i nowopowstające uczelnie powodowały odpływ kadry naukowej głównie z Krakowa i ze Lwowa, co dezorganizowało pracę naukową i dydaktyczną.

5. Struktura i rektorzy Uniwersytetu.

- w roku akademickim 1922/23 składał się z 4 wydziałów, skupiających 160 katedr zwyczajnych, 16 nadzwyczajnych, w których pracowało 87 profesorów zwyczajnych, 5 nadzwyczajnych i 159 pomocniczych sił naukowych. (Wydział: teologiczny, prawa, lekarski, filozoficzny)

- ta czterowydziałowa struktura Uniwersytetu w 1924 uległa zmianie. Wydział Filozoficzny oddzielony został na dwa wydziały: Wydział Humanistyczny i Wydział Matematyczno-Przyrodniczy.

- 1930 w ramach Wydziału Lekarskiego uruchomiono Oddział Farmaceutyczny; na Wydziale Prawa powołano 3 lenie Studium Ekonomiczno-Administracyjne, 3-letnie Studium Dyplomatyczne,

- integralną częścią Uniwersytetu była Biblioteka UJK, powstała w 1784. poza biblioteką uniwersytecka funkcjonowały biblioteki wydziałowe i zakładowe, powiązane z katedrami.

- W otoczeniu UJK funkcjonowały we Lwowie inne wyższe uczelnie: Politechnika Lwowska, Akademia Medycyny Weterynaryjnej, Akademia Handlu Zagranicznego, Zarząd Wyższych Kursów Ziemiańskich, Akademia Rolnicza w Dublanach pod Lwowem, Wyższa Szkoła Lasowa.

6. Naukowa świetność Uniwersytetu:
Szkoły naukowe:

- Chluba UJK w IIRP byli wybitni uczeni oraz ich szkoły i seminaria naukowe. Jednym z najwybitniejszych uczonych na Wydziale Humanistycznym był prof. Kazimierz Twardowski.

7. W obronie wolności akademickiej:

- 21 lutego 1933 uchwalona została nowa ustawa o szkołach akademickich. Głównym jej motywem było wzmocnienie roli ministra WRiOP jako naczelnej władzy szkół akademickich, kosztem kompetencji senatów i rad wydziałowych, oraz przekazanie mu prerogatyw do tworzenia i zwijania katedr, wydziałów i zakładów drogą rozporządzeń.
- konsekwencją wejścia w życie nowej ustawy była likwidacja 52 katedr we wszystkich uczelniach w Polsce.

- wraz z kasacja katedr, z dniem 1 października 1933 w UJK nastąpił kryzys władz rektorskich.

- w atmosferze bezskutecznych akademickich protestów z powodu likwidacji katedr i sabotowania ustawy, sytuacja w środowiskach uniwersyteckich uległa poprawie gdy ministrem WRiOP został prof. Wojciech Świętosławski, krytycznie odnoszący się do reform jędrzejowiczowskich.

W wyniku nowelizacji ustawy dokonanej 2 lipca 1937 część zlikwidowanych katedr została przywrócona

ORGANIZACJE STUDENTÓW POLSKICH:

1.       Młodzież Narodowa: Młodzież Wszechpolska – Roman Dmowski; Obóz Wielkiej Polski (OWP) – Dmowski; Obóz Narodowo-Radykalny (ONR) który pomimo swojej delegalizacji kontynuował działalność, podzielony na ONR „ABC” i ONR „Falanga”, Stowarzyszenie Katolickiej Młodzieży Akademickiej „Odrodzenie”

2.       Młodzież piłsudczykowska: Organizacja Młodzieży narodowej (OMN) odrodziła się w postaci: Polskiej Organizacji Akademickiej Młodzieży Niezależnej „Kuźnica”,

3.       Młodzież ludowa: Polska Akademicka Młodzież Ludowa „Posiew” – kuratorem był ST. Grabski.

4.       Młodzież socjalistyczna: Związek Polskiej Akademickiej Młodzieży Socjalistycznej „Życie”,

5.       Młodzież demokratyczna: Polska Młodzież Społeczno-Demokratyczna;

6.       Młodzież monarchistyczna: Organizacja Młodzieży Monarchistycznej

KORPORACJE AKADEMICKIE: Znicz, Zagończyk, Gasconia, aguitania, Aragonia, Roxolania, Oboritia.

ORGSANIZACJE ŻYDOWSKIE: „Zjednoczenie” wydawało dwa pisma: Jedność i Zjednoczenie; Hebronie, Jardenja, Gordonia.

ORGANIZACJE MŁODZIEŻY NIEMIECKIEJ: Partia Młodoniemiecka.

8. Spory i konflikty:

- 1922 Młodzież Wszechpolska w UJK przedsięwzięła akcje przeciwko studentom wyznania mojżeszowego, żądając wprowadzenia zasad numerus clausus, czyli ograniczenie żywiołu żydowskiego na wyższych uczelniach do proporcji odsetek ludności żydowskiej w Polsce;

- Kiedy w 1922 Rada Wydziałów Filozoficznego i LekarskiegoUJK ograniczyła przyjęcie Żydów na studia, a ich zarządzenia uchylił Minister WRiOP prof. Kazimierz Komaniecki, młodzież narodowa zorganizowała 28 paź. 1922 manifestację i wezwała do strajku.

- w kwietniu 1923 numerus clausus uchwalił wydział prawniczy, co wywołało burzliwy wiec studentów żydowskich. Te Lwowskie wydarzenia szybko przeniosły się na inne uczelnie w kraju i zapoczątkowały walkę o numerus clausus.

numerus clausus – okazało się mało skuteczne, wszczęto akcje za gettem ławkowym.

W okresie okupacji sowieckiej 1939-1941:

1. Obrona i okupacja Lwowa:

- ukonstytuował się wówczas Komitet Obywatelski Obrony Lwowa na czele z rektorem UJK, a także powołano Miejską Straż Obywatelską, w szeregach, której znalazło się wielu studentów i pracowników naukowych.

- 12 września 1939 rozpoczęła się obrona Lwowa przed nacierającymi wojskami niemieckimi.

- 21 września, kiedy wojska niemieckie rozpoczęły odwrót spod Lwowa, strona sowiecka zaproponowała poddanie miasta, informując zarazem, że w przypadku negatywnego stanowiska strony polskiej następnego dnia nadejdzie szturm oddziałów sowieckich.

- 22 września podpisany został „protokół ogłoszenia o przekazaniu miasta Lwowa Armii Czerwonej. Głosił on m.in. wolność osobista oficerów, nietykalność własności oraz możliwość wyjazdu za granicę.

- 23 września władze miejskie zostały przez NKWD zatrzymane a prezydent Ostrowski aresztowany. W ich miejsce władze sowieckie powołały Tymczasowy Zarząd Miasta z Fiodorem Jeremenko na czele.

- wraz z sowietyzacją ziem polskich postępował proces depolonizacji. Narzędziami tego procesu były nie tylko terror i masowe aresztowania, ale także deportacje, których celem było niszczenie określonych grup społecznych i zawodowych.

- proces sowietyzacji i ukrainizacji dotknął wszystkie dziedziny życia. Znacjonalizowano zakłady przemysłowe, kolektywizowano gospodarstwa chłopskie. W miejsce polskiego złotego wprowadzono ukraiński karbowaniec, budynki publiczne, urzędy, teatry, kina przyozdobiono wizerunkami komunistycznych przywódców sowieckich, wszędzie wprowadzono język ukraiński i ateistyczny model życia, zmieniono nazwy ulic, dokonano reformy szkonictwa, zaprowadzając 10-latki, polskie uczelnie przekształcono według wzorów sowieckich

- Zakład Narodowy im. Ossolińskich podzielono i przekształcono w filie kulturalnych i naukowych instytucji ukraińskich

2 Uruchomienie i sowietyzacja Uniwersytetu:

- po zajęciu miasta przez Armię Czerwoną UJK z opóźnieniem wznowił swoją działalność. Funkcje rektora sprawował prof. Roman Longchamp de Berier, zaś prorektora ks. Prof. Piotr Stach.

- 23 września 1939 rektor wydał okólnik wzywający kierownictwo zakładów do podjęcia działań celem przyjęcia studentów w nowym roku akademickim, nie określając terminów rozpoczęcia wykładów.

- 30 września rektor ogłosił zapisy na rok akademicki 1939/1940, wyznaczając termin rozpoczęcia wykładów na 5 października. W przed dzień rozpoczęcia zajęć władze sowieckie zakomunikowały o ograniczeniu przyjęć studentów na pierwszy rok.

- w tym momencie władze sowieckie nie ingerowały w program studiów, toteż wykłady na poszczególnych kierunkach odbywały się według przedwojennych planów dydaktycznych

- 16 października 1939 Komitet Centralny KP(b)U mianował nowego rektora uniwersytetu, Michajło Iwanowicza Marczenkę z Instytutu Historii Ukraińskiej Akademii Nauk w Kijowie. Wówczas rozpoczęły się prace nad przebudową struktury organizacyjnej i nowych programów studiów; najpierw zlikwidowano wydział teologiczny; wyłączono z Uniwersytetu Wydział Lekarski i Oddział Farmaceutyczny, tworząc lwowski Instytut Medyczny z Wydziałem Leczniczo-Profilaktycznym i Wydziałem Farmaceutycznym. Zreorganizowano także inne wydziały.

- na uniwersytecie zainstalowano nowe katedry m.in. Marksizmu-Leninizmu, Materializmu Dialektycznego i Historycznego, Ekonomii Politycznej, Wychowania Fizycznego, Historii Ukrainy i Historii ZSRR, Przygotowania Wojskowego

3. Lwowski Państwowy Uniwersytet im. Iwana Franko:

- wraz z przyjęciem statutu Lwowskiego państwowego Instytutu im. Iwana Franko zatwierdzona została nowa struktura uczelni, będąca odbiciem wzorów sowieckich. Kształtowana była sukcesywnie aż do września 1940 tj. do objęcia funkcji rektora przez H. Stepanowycza Byczenkę. Uniwersytet składał się z 5 wydziałow i 15 kierunków.

- 3 stycznia 1940 na wicu Uniwersytetowi nadano imię Iwana Franko., językiem urzędowym został ukraiński, wydano rozporządzenie wprowadzającą obowiązkową codzienną naukę j. ukraińskiego dla studentów.. wkrótce przymusowym lektoratem ukraińskiego objęto także wykładowców i profesorów, co zapowiadało rychłe wprowadzenie języka wykładowego ukraińskiego. Jednocześnie rozpoczęto proces zmian kadrowych.

- polskim profesorom nie znającym ukraińskiego pozwolono tymczasowo wykładać po polsku, jeśli jednak do września 1941 nie nauczą się ukraińskiego groziła im utrata pracy.

- depolonizacja Uniwersytetu wiodła nie tylko przez nową politykę kadrową, ale także przez politykę przyjęć na studia. Z jednej strony wprowadzono limity przyjęć na studia, z drugiej – preferowano młodzież o tzw. właściwym pochodzeniu społecznym, zezwolono na studiowanie osobom nie posiadającym matury i wprowadzono studia zaoczne. Spowodowało to gwałtowny odpływ polskich studentów z uczelni na rzecz Ukraińców i Żydów.

- polityki sowietyzacji doświadczyła także Biblioteka Uniwersytecka. Jej dotychczasowy dyrektor przeszedł w stan spoczynku, a w jego miejsce mianowano Ukraińca. Wraz z postępującymi zmianami programów studiów, księgozbiór biblioteczny nieustannie powiększał się o sprowadzane z wielu środowisk naukowych ZSRS książki, czasopisma, podręczniki i lektury. Liczba woluminów powiększyła się o 150 000. sukcesywnie likwidowano polski księgozbiór.

- Indoktrynacja – wychowanie komunistyczne dokonywany przez organizację partyjne ale także przez Profspilkę czyli Związek Zawodowy Pracowników Uniwersytetu. Przynależność do Profspilki była obowiązkowa.

4. Tajne nauczanie akademickie

Wydział Teologiczny UJK – zamknięcie jego przez władze sowieckie 1939 nie oznaczało końca jego działalności. Ostatni przedwojenny dziekan tego wydziału ks. Prof. Adam Gertsmann z początkiem listopada 1939 przeniósł działalność wydziału do gmachu Lwowskiego Seminarium Duchownego, gdzie w warunkach konspiracyjnych studiowali klerycy.

Konspiracyjne wykłady i seminaria. – w sytuacji, kiedy w Uniwersytecie postępował proces indoktrynacji, zapanował marksizm-leninizm i wyeliminowano filozofię, dr Izydor Dąbskia ostatnia asystentka prof. Kazimierza Twardowskiego i prof. Kazimierz Ajdukiewicz rozpoczęli w 1940 konspiracyjne wykłady i seminaria w zakresie filozofii. Uczęszczało na nie około 12 studentów.

Podczas okupacji niemieckiej 1941-1944
1. Kaźń polskiej profesury (3-4 VII 1941):

- w nocy ¾ lipca 1941 zgodnie z uprzednio sporządzoną listą proskrypcyjną aresztowano we Lwowie 22 profesorów, w tym 14 prof. UJK i 7 prof. Politechniki Lwowskiej 1 jednego prof. Akademii Medycyny Weterynaryjnej. Nad ranem 4 lipca zamordowano ich na Wzgórzach Wuleckich we Lwowie.

- 2 prof. Akademii Handlu Zagranicznego aresztowano 11 lipca i stracono ich prawdopodobnie następnego dnia.

2. kursy zawodowe zamiast Uniwersytetu.

- tragiczny dla polsko lwowskiego środowiska naukowego lipiec 1941 dopełniony został zamknięciem, a następnie likwidacją uniwersytetu oraz pozostałych po okupacji sowieckich instytutów oraz polskich szkół średnich.

- z początkiem 1942 postanowiono na Wydziale Głównym Nauki i Nauczania GG w Krakowie postanowiono uruchomić z dniem 1 kwietnia 1942 Państwowe Instytuty we Lwowie: Politechniczny, Medyczny, Weterynaryjny, Farmaceutyczny, Rolniczy, Leśny. Po niepełna 2 miesiącach funkcjonowania obniżono ich rangę na Państwowe Kursy Zawodowe. Zajęcia dydaktyczne były prowadzone językach: polskim, ukraińskim i niemieckim.

3. Instytut prof. Rudolfa Weigla:

- w dawnym Zakładzie Biologii Ogólnej Wydziału Lekarskiego UJK powstał Instytut prof. Rudolfa Weigla. Pracówka ta prowadziła badania nad tyfusem plamistym oraz wytarzała szczepionki przeciwtyfusowe.

4. Lwowski Instytut Niemieckiej Pracy na Wschodzie:

- w listopadzie 1941 Niemcy uruchomili we Lwowie filie Instytutu Niemieckiej Pracy na Wschodzie. Placówka ta miała zająć miejsce zlikwidowanych polskich instytucji naukowych i stać się naczelnym niemieckim instrumentem badawczym w GG. Jej zadaniem było kontynuowanie prac naukowych, prowadzonych Dotą d w Rzeszy a dotyczących Europy Wschodniej, które stanowiłyby naukowe narzędzie da umocnienia niemieckich wpływów wśród podbijanych narodów. Jego dyrektorem był dr Wilhelm Coblitz. Instytut posiadał filię w Warszawie i we Lwowie.
 

Uniwersytet Jana Kazimierza w konspiracji

Zamknięcie Uniwersytetu przez władze niemieckie pod koniec czerwca 1941 dramatycznie poruszyło sytuacje zarówno środowiska naukowego, jak i studentów. Profesorowie i wykładowcy uniwersyteccy pozostali bez pracy i środków do życia. Studenci zwłaszcza kierunków humanistycznych, pozbawieni zostali możliwości kształcenia . nielicznym prof. Uniwersyteckim udało się podjąć prace w stworzonych przez Niemców Szkołach Zawodowych. Zorganizowano tajne nauczanie na wydziałach: teologicznym, prawniczym, humanistycznym, matematyczno-przyrodniczym, lekarskim.

* w roku akademickim 1943/1944 z inicjatywy prof. Kazimierza Ajdukiewicza i prof. Kazimierza Sośnickiego zorganizowane zostało tajne studium pedagogiczne. Słuchaczami tego studium byli nie tylko studenci tajnego UJK, ale także nauczyciele chcący uzyskać kwalifikacje pedagogiczne do nauczania w szkołach (ogółem ok. 30 osób).

Dramatyczny kryzys Uniwersytetu Jana Kazimierza

1. Druga okupacja sowiecka i reaktywowanie Uniwersytetu im. Iwana Frank.:

- symbolem ukrainizacji Lwowa na płaszczyźnie nowej sowieckiej polityki kulturalnej było reaktywowanie Państwowego Uniwersytetu Lwowskiego im. Iwana Franko.

- w sierpniu nowy rektor wznowił działalność uniwersytetu.

- ustanowiono katedry: Ekonomii Politycznej, Marksizmu-Leninizmu oraz Przygotowania Wojskowego.

- o wiele bardziej wymagano wykładania w j. ukraińskim niż w latach 1939-41. profesorom, którzy nie znali języka wyznaczono krótki termin na nauczenie się, odmawiających wykładania w j. ukraińskim pozbawiano pracy albo zakazywano im prowadzenia wykładów.

1