- W Boga - wierze. Natomiast nie bardzo wierzę w to, co ludzie mówią o Bogu.

Jan Sebastian Bach

Johann Sebastian Bach (ur. 21 marca 1685 w Eisenach, zm. 28 lipca 1750 w Lipsku) – kompozytor i organista niemiecki epoki baroku, jeden z najwybitniejszych artystów w dziejach muzyki. Czołowa postać rodu Bachów.

Johann Sebastian Bach (w Polsce przyjęła się forma Jan Sebastian Bach) urodził się w roku 1685 w niemieckim mieście . Był ósmym i ostatnim dzieckiem muzyka miejskiego w Eisenach i . Pochodził z osiadłej w i rodziny , o długich tradycjach muzycznych, sięgających XVI wieku. Do czasów Jana Sebastiana aż 45 potomków (ur. ok. 1520 roku) zostało muzykami. Oprócz ojca zawodowo muzykowali wujowie. Byli organistami kościelnymi, nadwornymi muzykami i kompozytorami. Także synowie Jana Sebastiana byli twórcami muzyki, niektórzy znaczącymi.

Niektórzy badacze kwestionują niemieckie pochodzenie rodu Bachów, m.in. na podstawie faktu, iż przywędrowali oni do Niemiec w XV w. z , prawdopodobnie wskutek prześladowań religijnych, przed którymi szukali schronienia.

W latach 1692−1695 Jan Sebastian uczęszczał do szkoły łacińskiej przy kościele św. Jerzego (w tej samej szkole 200 lat wcześniej uczył się ). Gry na skrzypcach najprawdopodobniej uczył go ojciec. Niewykluczone, że stryj Johann Christoph, organista w miejscowym kościele, udzielał chłopcu pierwszych lekcji gry na instrumencie klawiszowym.

Matka Bacha zmarła w 1694, wkrótce potem, w kolejnym roku, zmarł także jego ojciec. Osierocony Jan Sebastian nie miał jeszcze 10 lat, gdy opiekę nad nim przejął starszy brat , organista w niedalekim . Uczęszczał do miejscowego liceum, które dało mu solidne podstawy wykształcenia humanistycznego. W domu brata chłopiec uczył się gry na różnych instrumentach, przepisywał też kompozycje ówczesnych mistrzów, podobno także przy świetle księżyca. W Ohrdruf poznał budowę . Instrument w tutejszym kościele wymagał ciągłych napraw i często posyłano chłopca, by naprawił lub wymienił którąś z części. Praktyczna wiedza o budowie organów przydała się później w grze. Jan Sebastian był przede wszystkim organistą, w późniejszych latach grał też na , oraz na , i . W czasach jego młodości nie był jeszcze w powszechnym użyciu.

Talent Jana Sebastiana, edukowanego muzycznie pod okiem brata, został zauważony przez kantora liceum, który przekonał Johanna Christopha, by wysłać chłopca po dalsze nauki do odległej Dolnej Saksonii.

Po opuszczeniu domu brata 15-letni Jan Sebastian wyruszył na północ, do , gdzie przyjęto go jako w chórze tamtejszego . Był to ważny moment w życiu kompozytora, gdyż od tej chwili stał się on samodzielny. Uczęszczanie do szkoły godził z zarobkowaniem jako chórzysta. Za śpiewanie podczas rannych mszy () otrzymywał bezpłatne mieszkanie i utrzymanie, dorabiał też sobie podczas ślubów czy pogrzebów.

Wkrótce chłopiec przeszedł , co uniemożliwiło śpiewanie w chórze. Został skrzypkiem i altowiolistą w przykościelnej orkiestrze, sporadycznie udzielał się jako klawesynista i organista, czyniąc wielkie postępy w grze. Prawdopodobnie został także kierownikiem chóru, co może wskazywać na ogromne postępy, jakie poczynił. Zajęcie to pozwoliło Bachowi gruntownie zapoznać się z praktyką muzyki wokalnej. Żywo interesował się muzyką, na miejscu słuchał gry organowej , za jego namową podróżował do , by poznać kunszt wykonawczy wielkich współczesnych organistów, m.in. .

Dojrzewanie artystyczne wzbogacił również kontaktem ze świecką muzyką koncertową, głównie francuską. Poznał ją na przesiąkniętym kulturą francuską dworze książęcym Georga Wilhelma w pobliskim . W rezydencji wzorowanej na organizowano wieczory muzyczne, utrzymywano kapelę dworską, a nawet mały zespół operowy.

Bach skomponował też w Lüneburgu swe pierwsze utwory organowe. Słychać w nich wpływy Böhma (oddziaływanie kościelnego organisty jest zauważalne także w znacznie późniejszych dziełach).

Po skończeniu w 1703 nauk gimnazjalnych w Lüneburgu (w wieku 18 lat, wcześnie jak na tamte czasy), Bach nie zdecydował się na kontynuację nauki. Odpowiednio przygotowany, i już w dużym stopniu ukształtowany artystycznie, wybrał zawód muzyka. Najął się do kapeli dworskiej księcia Johanna Ernsta w . Niedługo pozostawał na tym stanowisku, kilka miesięcy później został drugim organistą w oraz opiekunem chóru uczniowskiego, przenosząc się z powrotem na południe. nie był zadowolony z jego pracy, przełożeni krytykowali organistę za niezrozumiałe, rozbudowane podczas nabożeństw. W oficjalnym protokole wytknięto muzykowi, że jego granie jest przydługie (etwas gar zu lang). Zarzucano też Bachowi zaniedbania w pracy z chórem. Praca z uczniami istotnie była przyczyną wielu napięć: młodzieży brakowało dyscypliny, czasem zachowywała się ordynarnie. Doszło nawet do tego, że Bach został napadnięty w ciemnej uliczce przez agresywnego ucznia i musiał bronić się sztyletem.

Bezpośrednią przyczyną rezygnacji z zatrudnienia był jednak konflikt, do którego doszło po wyprawie kompozytora do , w celu usłyszenia gry organowej . Wyprawa ta obrosła wśród biografów kompozytora w legendę: część z nich utrzymuje, że dotarł tam pieszo. Samowolne przedłużenie urlopu było nie do przyjęcia dla przełożonych. Czas Bacha w Arnstadt dobiegł końca.

Nową pracę znalazł Bach w niewielkim , gdzie został organistą w kościele św. Błażeja (1707). Oprócz gry zaznaczył się zaprojektowaniem przebudowy tutejszych organów − co świadczy o posiadanych kompetencjach i autorytecie, jakim się cieszył w tak młodym wieku.

17 października 1707 w koło Arnstadt 22-letni Bach poślubił swoją daleką kuzynkę, , córkę organisty. Miał z nią siedmioro dzieci, czworo z nich przeżyło do wieku dorosłego.

Po roku Bachowie wyjechali z Mühlhausen/Thüringen z powodu braku odpowiednich warunków do dalszej pracy dla Jana Sebastiana. W tym czasie w kołach duchowieństwa niemieckiego wybuchł spór zwolenników i przeciwników , nurtu religijnego postulującego powrót do pierwotnych idei Kościoła. Bach nie potrafił lub może nie chciał zająć jednoznacznego stanowiska pomiędzy spierającymi się przełożonymi i to było jednym z powodów jego problemów, a w konsekwencji rezygnacji. Ponadto pietyści nie tolerowali efektownej muzyki religijnej, co dla kompozytora było zniechęcające. Inny wzgląd to kwestie finansowe, kolejna oferta okazała się bowiem korzystniejsza. Zanim doszło do przeprowadzki, w 1708 na zamówienie rady miejskiej napisał Bach kantatę (BWV 71), wykonaną następnie z powodzeniem. Z tego okresu pochodzą zdaniem części badaczy także niektóre z wczesnych, znanych dzieł, np. słynna . Sporo skomponowanych wówczas utworów jednak zaginęło.

Już w kolejnym, 1708, Jan Sebastian przeniósł się po raz drugi na dwór książęcy w . Na dworze Wilhelma Ernsta pełnił funkcję organisty, grywał także na klawesynie. Miał możliwość gry oraz komponowania i wykonywania z zespołem książęcym bardziej zróżnicowanego repertuaru muzyki koncertowej. Warunki pracy były dobre, Bach cieszył się przychylnością władcy otrzymując znacznie wyższe niż dotąd wynagrodzenie (co roku podwyższane). Jako muzyk dworski nosił przepisową − w XVIII stuleciu była to powszechna praktyka.

W 1714 został mianowany przez księcia . Sprawowanie tej funkcji wiązało się m.in. z wykonywaniem w zamkowym kościele , które Bach sam komponował. Powstawały one regularnie, co cztery tygodnie. Wśród tych okolicznościowych utworów były tak znaczące jak (BWV 106), (BWV 131) czy (BWV 4).

Okres weimarski w ogóle był bardzo płodny dla Bacha. Powstało wówczas wiele znakomitych dzieł organowych, zarówno monumentalnych, wirtuozowskich, opartych na sztuce , jak i drobniejsze, wywiedzione z tradycji . Przypuszczalnie wtedy kompozytor napisał (BWV 582). Rozpoczął też pracę nad , mającym służyć jego synowi, . Ta "książeczka" zawiera tradycyjne hymny kościelne, ułożone w sposób łatwy do nauki dla adeptów gry na organach. Dzieło jest wprawdzie niekompletne, ale i tak ukazuje, jak ważnym źródłem inspiracji był dla Bacha chorał protestancki. Świadczy też o nieprzeciętnych zdolnościach pedagogicznych. Niewiele było okresów w życiu kompozytora, kiedy nie miałby jakiegoś ucznia. W domu Bachów często pojawiali się studenci, wśród nich takie osobistości XVIII w. jak .

W 1718 odwiedził , aby zapoznać się z ożywionym życiem muzycznym na dworze . Na dworze grywali m.in. znany organista , czeski kompozytor , przebywał tam też zespół operowy z pod dyrekcją .

W Weimarze przyszli na świat najwybitniejsi synowie Jana Sebastiana, (ur. 1710) i (ur. 1714).

Pod koniec 1717 rodzina Bachów opuściła Weimar. Powodem było niepowodzenie kompozytora w staraniach o funkcję nadwornego kompozytora. Jan Sebastian przegrał rywalizację z innym wybitnym twórcą epoki baroku, . Dał upust swemu rozgoryczeniu, składając na ręce księcia wymówienie. Rozzłoszczony postawą poddanego Wilhelm Ernst zamknął Bacha prawie na miesiąc w więzieniu, po czym pozwolił mu wyjechać.

Bach rozpoczął poszukiwanie nowego zatrudnienia. Tak trafił na kolejny dwór, tym razem z . Tutaj z miejsca został mianowany kapelmistrzem. Młody i dobrze wykształcony władca utrzymywał niemałą, 18-osobową kapelę dworską, wśród której było kilku znakomitych muzyków. Sam będąc muzykiem doceniał talent Bacha, sowicie wynagradzał swego poddanego i dawał mu znaczną swobodę twórczą oraz wykonawczą. Był jednak i mniej zależało mu na skomplikowanych, żarliwych dziełach kościelnych. Wskutek tego większość dzieł powstałych w tym czasie, ma charakter świecki. Bach komponował liczne dzieła instrumentalne, między innymi (BWV 1046–1051), suity francuskie i angielskie, suity na wiolonczelę solo, sonaty i partity na skrzypce, sonaty na flet i klawesyn oraz na skrzypce i klawesyn, pierwsze koncerty skrzypcowe oraz pierwszy tom dzieła (BWV 846–893).

Pierwsze lata w Köthen to czas stabilizacji, dostatku i spokoju w życiu kompozytora. Przerwała go śmierć żony, Marii Barbary, która zmarła nagle 7 lipca 1720, gdy Bach wraz z księciem Leopoldem przebywał w podróży. Najstarsza córka Bachów, Katarzyna Dorota, miała w chwili śmierci matki 12 lat. Jan Sebastian, z trudem godzący obowiązki zawodowe z domowymi oraz z wymagającą skupienia pracą twórczą, potrzebował więc żony, by zapewnić dzieciom opiekę. Wkrótce poznał młodą , , córkę trębacza dworskiego. Do małżeństwa doszło już w 1721 (3 grudnia). Mimo różnicy wieku (17 lat), para stworzyła udane małżeństwo, które doczekało się trzynaściorga dzieci (wszystkich ślubnych dzieci miał Bach dwadzieścioro, dziesięcioro z nich nie dożyło pełnoletniości). Anna wspierała Jana Sebastiana w jego zajęciach kompozytorskich, pomagała mężowi w przepisywaniu nut, a Jan Sebastian zachęcał żonę do śpiewania.

Według biografów Bach prawdopodobnie traktował Köthen jako etap przejściowy. Nie wystarczało mu, że odbiorcy jego sztuki byli tak nieliczni − była to w istocie garstka ludzi. Pragnął znaczniejszego odzewu, większego uznania. Inną motywacją mogło być oderwanie od kościoła luterańskiego. Uprzyjemnianie życia rozkochanemu w muzyce księciu miało być dla Jana Sebastiana niewystarczające. Myślał o opuszczeniu prowincjonalnego Köthen także z braku możliwości dobrego wykształcenia dzieci. Jeszcze w 1720 podjął starania o prestiżowe stanowisko organisty w w . Przegrał jednak z rywalem, który wpłacił do kasy kościelnej kwotę 4 tysięcy marek – dla Bacha nieosiągalną. Przyjaciele kompozytora publicznie piętnowali decyzję władz, ale nie miało to wpływu na jej trwałość.

Dwa lata później nadarzyła się inna sposobność: w 1722 zmarł Johann Kuhnau, organista w . 38-letni Bach stanął do konkursu i mimo początkowego faworyzowania przez władze Georga Philippa Telemanna, otrzymał upragnione stanowisko.

Jan Sebastian Bach był kantorem w kościele św. Tomasza od końca maja 1723 i funkcję tę sprawował do śmierci. Objęcie posady w Lipsku wymagało odwagi, gdyż wiązało się z obniżeniem pozycji w hierarchii społecznej: z książęcego kapelmistrza Bach stał się z powrotem miejskim kantorem. W pierwszych latach spotkało go kilka znaczących niepowodzeń, co wiązało się również z niełatwym charakterem artysty. Trudno mu było znaleźć oparcie zarówno w radzie miejskiej, jak i u władz kościelnych, środowisko muzyczne także nie zawsze było mu przychylne. Już do końca życia prześladował Bacha brak wykształcenia uniwersyteckiego.

Nowa praca wymagała nie tylko nauczania śpiewu w szkole przykościelnej, ale też systematycznego dostarczania muzyki do dwóch głównych kościołów Lipska. Ponieważ Bach był człowiekiem pobożnym, preferującym w swojej twórczości muzykę religijną, pisaną ku większej chwale Bożej, podjął się komponowania na każdy tydzień nowego utworu o charakterze religijnym. Praca zaowocowała powstaniem wielu znakomitych utworów, z których przeważająca część zachowała się do dziś. Większość z systematycznie komponowanych zawiera fragmenty czytań przeznaczonych na dany tydzień (znajdowały się w nich również odgrywające znaczną rolę motywy pozabiblijne).

Kantaty były wykonywane podczas nabożeństw w każdą niedzielę przez chór (około szesnastu śpiewaków) pod kierunkiem samego autora. Prawdopodobnie już na początku pobytu w Lipsku Bach zaprezentował swe dwa wielkie dzieła − oraz .

W 1729 został dyrektorem Collegium Musicum, założonego na lipskim uniwersytecie przez Georga Philippa Telemanna. Stanowisko to miało charakter wyłącznie prestiżowy, było potwierdzeniem lokalnego statusu kompozytora. Podczas cotygodniowych koncertów, z którymi wiązała się nowa funkcja, Jan Sebastian prezentował własne kompozycje, głównie instrumentalne (część z nich zaginęła). Stowarzyszenie z biegiem lat straciło na znaczeniu i Bach zrzekł się kierownictwa, nie wiadomo jednak dokładnie kiedy to nastąpiło.

W 1733 Bach rozpoczął starania o tytuł nadwornego kompozytora , króla Polski i elektora Saksonii. Zadedykował królowi i , dwie pierwsze części z (BWV 232), a następnie kilka kantat, m.in. na koronację w Krakowie.

Wątpliwe, czy senny i leniwy umysł króla, najnędzniejszej chyba kreatury na tronie polskim, zdołał choćby w przybliżeniu ocenić wartość ofiarowanych mu przez kompozytora darów

– pisał po latach znawca twórczości Bacha, . Długotrwałe starania zakończyły się jednak powodzeniem. W 1736 r. Bach otrzymał funkcję kapelmistrza kapeli drezdeńskiej, pozostając jednak w Lipsku. W 1741 napisał , skomponowane specjalnie dla hrabiego , niemieckiego dyplomaty w służbie rosyjskiej, podówczas posła nadzwyczajnego Rosji w Polsce i miłośnika muzyki.

W 1747 przybył na dwór . W spotkaniu z królem Prus pomógł fakt, że syn Bacha, , był w Poczdamie nadwornym klawesynistą. W salonach pałacu młody Fryderyk II, poeta, filozof i muzyk, wielki adorator kunsztu muzycznego, zagrał temat na flecie, na podstawie którego Bach miał zaimprowizować . Jan Sebastian przygotował trzyczęściowy utwór, który zadedykował królowi pod nazwą (Ofiara muzyczna, BWV 1079). Kompozycja składa się z , i .

Pod koniec życia Bach ukończył pracę nad , zwaną Wielką, która obok nowych części, skomponowanych w Lipsku, zawierała fragmenty pochodzące z dzieł skomponowanych wcześniej. Wielka msza h-moll, uznawana za jedno z największych arcydzieł muzyki chóralnej, nigdy nie została wykonana za życia autora.

Słynne, niedokończone dzieło (Sztuka fugi, BWV 1080) napisane zostało kilka miesięcy przed śmiercią Bacha. Składa się z osiemnastu skomplikowanych fug i kanonów utworzonych na bazie prostych tematów. Ostatnia, potrójna fuga, kończy się niespodziewanie po wprowadzeniu trzeciego tematu, bazującego na literach jego nazwiska (). Dzieło to jest przez wielu uważane za szczytowe osiągnięcie .

W Lipsku artysta przyjaźnił się z poetą , zwanym Picanderem, który pisał do wielu jego utworów. Bach z żoną gościli w swoim domu wielu muzyków niemieckich, między innymi Telemanna, który był jednym z ojców chrzestnych Carla Philippa Emanuela. Pobożność Bacha nie kolidowała z rubasznym humorem, z którego był znany. Kompozytor uwielbiał zabawy, był smakoszem wina....