- W Boga - wierze. Natomiast nie bardzo wierzę w to, co ludzie mówią o Bogu.

Jan Amos Komeński (1592-1670) 

     Należał do braci czeskich; do grupy religijnej, wywodzącej się od husytów  (Jan Hus – 1369-1415,  teolog i kaznodzieja, domagał się reformy Kościoła, spalony na stosie w Konstancji, mimo żelaznego listu gwarancyjnego), którzy podobnie jak ich przywódca duchowy, byli żarliwymi obrońcami języka i kultury czeskiej przed wpływami niemieckimi. 

     J. A. Komeński urodził się w Niwnicach na Morawach, jako syn młynarza z Komny. Wcześnie osierocony, do szkoły średniej w Przerowie przyszedł późno, miał 16 lat. Jego bardziej dojrzały umysł lepiej dostrzegał braki ówczesnego nauczania; zapamiętał panujący wśród kolegów strach przed biciem; wkuwanie na pamięć niezrozumiałych zwrotów i pustych słów; ogólną niechęć do literatury starożytnej i wszystkich książek.

     Mając 20 lat wyjechał na studia teologiczne do Herborn i Heidelbergu.

     Wielki wpływ wywarł na niego prof. Jan Alsted, Holender, autor „Encyklopedii powszechnej”, która przekonywała czytelników m.in. o potrzebie organizowania w każdym kraju szkół elementarnych z ojczystym językiem nauczania, dostępnej dla chłopców i dziewcząt; po 4 godz. co dzień, z dobrych podręczników zdobywały dzieci wiedzę, zachęcane  do nauki drobnymi nagrodami i obudzoną ambicją.

     Pod jego wpływem Komeński udał się do Amsterdamu, aby bliżej poznać tamtejsze szkolnictwo: miejskie szkoły elementarne prowadzone w języku ojczystym, szkoły średnie łacińskie i nowe uniwersytety w Amsterdamie i Utrechcie.

     Tam zapoznał się z pracami Ratkego, Keplera, Galileusza, Kopernika i in. 

     Po powrocie na Morawy był pastorem i nauczycielem.

     W 1618 r. wybuchła w Czechach wojna 30-letnia. Nowy król Czech i Węgier, Habsburg, arcyksiążę Ferdynand w 1820 r. w bitwie pod Białą Górą rozgromił czeskich protestantów. Ok. 600 przywódców powstania ścięto, ich majątki skonfiskowano. Ci protestanci, którzy nie chcieli przejść na katolicyzm (ok. 150 tys.) zostali wypędzeni. Część – udała się na Węgry, do Siedmiogrodu (Sarospatak) inni z Komeńskim (w 1628 r.)  udali się do Polski, do Leszna Wielkopolskiego, gdzie już od wielu lat mieszkała liczna grupa braci czeskich.

           Wielkiej pomocy materialnej udzielił im wojewoda wielkopolski, Rafał Leszczyński, który powierzył Komeńskiemu przebudowę Gimnazjum w Lesznie. Komeński zajął się opracowaniem podręcznika do nauki łaciny. Tak powstała w 1631 r. oryginalna książka pt. „Janua linquarum reserata” („Drzwi języków otworzone”), która niebawem została przetłumaczona na wszystkie języki Europy i kilka azjatyckich – rozsławiając imię autora.

           „Janua” była to czytanka łacińska mająca uczniom ułatwić naukę tego języka i przekazać przy tej okazji sporą ilość wiedzy rzeczowej z nauk przyrodniczych, społecznych  i moralnych. Jej pomysł zaczerpnął od irlandzkiego mnicha Barth`a, ale znakomicie go  udoskonalił.

     Całą wiedzę, jaką chciał przekazać uczniom podzielił na 100 rozdziałów,  które  mówiły: o stworzeniu świata, o żywiołach, sklepieniu niebieskim i całej astronomii, o kamieniach, roślinach, zwierzętach, o człowieku, o jego duszy i ciele, o ludzkich czynnościach (rzemiosłach), o stosunkach społecznych – poczunając od rodziców, o roli  małżeństwa, rodziny,  miasta, gminy i państwa, o religii i cnotach moralnych, o wojnie i pokoju, o nauce, szkole i umiejętnościach, o zabawach, a kończąc na śmierci, pogrzebie i opatrzności boskiej.

           W każdej czytance, wszystkie użyte słówka łacińskie, tyły tłumaczone na język ojczysty, co znakomicie ułatwiało rozumienie tekstu.

           W kilkadziesiąt lat później, w 1658 r. Komeński udoskonalił „Januę”, dodał do każdego rozdziału stosowne ryciny, które miały upoglądowić ich  treść. W ten sposób powstał:  „Orbis sensualium pictus” („Świat zmysłowy w obrazach”). 150 rycin  – drzeworytów, chociaż nie były doskonałe, ilustrowały wiele szczegółów zawartych w tekście,   znakomicie wspomagały metodę poglądowości i ułatwiały naukę słówek łacińskich.

     Książka ta wywołała powszechny zachwyt. Była tłumaczona na wszystkie języki. W wersji polskiej „Orbis pictus” został wydany w 1667 r., ale pijarzy  wydawali tę książkę parokrotnie jeszcze w XVIII wieku.

           Komeński od 1641 r. bierze udział w życiu politycznym. Działa w interesie braci czeskich. Wyjeżdża do Anglii i Szwecji, jest sympatykiem króla Karola Gustawa i dlatego przenosi się do Elbląga. Kiedy powołano go na biskupa, wraca w 1648 r. do Leszna. Wówczas nawiązuje bliskie stosunki z Krzysztofem Opalińskim. Wg jego planów w 1650 r. urządza Gimnazjum w Sierakowie.

           Pobyt Komeńskiego w Wielkopolsce kończy się tragicznie.

      Kiedy w 1655 r. Karol Gustaw wkroczył do Polski, Leszno z jego inicjatywy przyjęło nowego monarchę entuzjastycznie, a Komeński wydał na jego cześć panegiryk. W rok później wojska polskie odbiły Wielkopolskę, Leszno spalono, a ci mieszkańcy, którzy podejrzani byli   o zdradę (m.in. Komeński i wielu Czechów) zostali wypędzeni. W poożarze spłonęła biblioteka i rękopisy Komeńskiego. Po dłuższej tułaczce osiedlił się w Amsterdamie i tam w 1670 r. zmarł. 

     Głównym pedagogicznym dziełem Komeńskiego jest, pisana przez kilkanaście lat „Wielka dydaktyka”. Jej pierwszy fragment ukazał się już w 1633 r., ale w całości ukazała się dopiero w 1657 r. w Amsterdamie.

      O jej przesłaniu i zawartości treściowej najlepiej mówi jej pełny tytuł:

„Wielka dydaktyka obejmująca sztukę uczenia wszystkich wszystkiego, czyli pewny przewodnik  do zakładania   we wszystkich gminach, miastach i wsiach każdego chrześcijańskiego państwa takich szkół, iżby w nich cała młodzież obojej  płci, bez wyjątku, mogła pobierać nauki, kształcić obyczaje, wprawiać   się  do pobożności i tak w latach dojrzewania przysposabiać się do wszystkiego, co przydatne dla teraźniejszości i przyszłego żywota,  a to w sposób szybki, przyjemny  i gruntowny”.

     „Wielka dydaktyka” składa się z 33 rozdziałów podzielonych na   cztery części.  We wstępie autor „maluje” nędzny stan oświaty i wychowania młodzieży.

     W części I -  omówił: pedagogikę ogólną; tu pisze o celu, istocie  i możliwościach wychowania oraz o potrzebie właściwego porządku w urządzaniu szkół opartego na zasadach dyktowanych przez naturę;

     w części II - rozwinął swój system dydaktyki ogólnej  i dydaktyk szczegółowych;

     w  części  III - pisał o zasadach wychowania religijno-moralnego, społecznego  i  o karności szkolnej,

     w części IV - uzasadnił szczegółowo plan organizacji szkół. Całość rozważań  zamykają uwagi o potrzebie zapewnienia szkołom dobrych nauczycieli, godziwego ich uposażenia  i opracowa-nia dla uczniów dobrych podręczników.

     Komeński, jako rzecznik arystotelesowskiej teorii poznania - wielką wagę przywiązywał do poznania zmysłowego. W szkole - wszelkie nauczanie proponował oprzeć na przykładzie, doświadczeniu, obserwacji  i na metodzie poglądowości.   

     Komeński w swoim dążeniu do systematyczności  rozwinął zupełnie nowy plan kształcenia umysłu. Natura przeznaczyła na ten cel 24 lata, które można podzielić na 4 sześcioletnie okresy: dziecinny, chłopięcy, młodzieńczy i dojrzewającej męskości.

       Dla każdego okresu przypisał inny rodzaj szkoły i  wyróżnił:

szkołę macierzyńską - czyli  przedszkole,

szkołę elementarną - czyli szkołę języka ojczystego,

gimnazjum - czyli szkołę języka łacińskiego oraz

akademię – czyli studia  uniwersyteckie.

     Wychodząc z założenia, że człowiek poprzez naukę szkolną przygotowuje się do życia, nakładał na rodziców obowiązek troszczenia się o jego prawidłowy rozwój.  Największą nowością była szkoła macierzyńska, dla której opracował odpowiedni program.

     Dzieci dla rodziców są najdroższym darem bożym, najcenniejszym klejnotem, trzeba więc otaczać je szczególną opieką, która powinna się zacząć już w okresie życia płodowego (pedagogika prenatalna). Jej przejawem winna być troska przyszłych matek  o osobistą higienę.

     Całe wychowanie przedszkolne (szkoła macierzyńska)   ma  być dostosowana do potrzeb rozwojowych dziecka. Widzieć w nim  trzeba nie to, czym jest teraz, ale to – czym będzie w przyszłości. Rodzice najczęściej troszczą się o ich właściwe  odżywianie, ubieranie,  a także o ruch i zabawy, które mają sprzyjać ogólnemu rozwojowi fizycznemu i hartować  odporność biologiczną ciała.

     Z taką samą  troską  winni dbać o wykształcenie ich duszy, o rozwój moralny. Najwięcej wagi przykładać jednak powinni na wychowanie umysłu i charakteru.

     Komeński obmyślił więc dla szkoły macierzyńskiej odpowiedni zakres wiadomości z przyrody, astronomii, geografii i innych nauk,  a także zebrał wskazówki jak ćwiczyć rozum i jak wychowywać dzieci w tym wczesnym wieku. Ważną rolę edukacyjną miały pełnić starannie dobrane bajki, opowiastki i różnorodne zajęcia, a więc zabawy  i zabawki dziecięce.

     Od 4 roku dziecko powinno zajmować się robótkami ręcznymi, budowaniem  (z klocków,        z piasku, gliny) i jak najwięcej rysować (kredą, węglem). Winno słuchać muzyki  i uczyć się łatwych piosenek, które kształtują usposobienie dziecka. Powinno   także uczyć się wyraźnego mówienia...